УЛЛУ МИЛЛИ УЯНЫВНУ ЙЫЛЛАРЫ ЭДИ
(Къумукъ халкъ гьаракаты «Тенгликни» гьакъында бир пикирлешив)
«Тенгликни» гьакъындагъы языв хатны уллу милли жагьланыв ва белсенив, уллу
милли талпыныв, уллу милли къайратлыкъ деп башлама да ярар эди.
Амма мен ону бизин халкъгъа даимликге берилген экев айтгъан сёзлер
булан башлама сюемен.
«Сиз мени ва мени йимик минглени оьлтюрме болсагъыз да, бизин
халкъгъа синген къаст – идеяланы оьлтюрме болмажакъсыз». У. Буйнакский,
1919-нчу йыл.
«Тенгликде биз халкъыбызгъа танг къурайыкъ». З. Батырмуразаев, 1918
йыл.
Тарихи гелиш бизин халкъгъа, айрокъда, гьар юз йылны башы даимде
шолай бериле гелген – гьар оьтеген юз йылны ахыры янгы асруну башы янгыдан
уллу гьаракатлыкъгъа белсенивню ва олагъа къайратлы талпынывну девюрю
болуп гелген.
Бизин девюр шону бирдагъылай исбатлады.
Гертиден де, «Тенгликни» йыллары (1989–2019), гьеч бир де янгылышмай,
тарихи гелишни закону тап шолай болуп чыкъды.
Гьали энниги сонг да арадан заманлар гетер, гележекдегилерден янгы
наслулар: «Тенглик» недир деп сорарлар. Мен шо суалгъа булай жавап берер
эдим.
«Тенглик» башлап о къумукъ халкъны тарихи яшавунда алда бир де
болмагъан кюйде милли жамият политика бирлешивюню къуруму, ону ХХ -нчы
юз йылны ахырында, ХХ1-нчи юз йылны башында беклешген милли
къайратлыгъына уяныв ва белсенив девюрюню аламаты дер эдим.
Хас кюйде буса «Тенгликни» башланыву Эндирей юртда 1989-нчы йылны
ноябрь айыны 19-нда ону биринчи съезди оьтгерилген гюн.
Арадан йыл оьтюп, 1990-нчы йыл 24-нчю октябрде «Тенглик» къурум
СССР-ни пачалыкъ янындан закон булан регистрация этилди.
1990-нчы йылны 23-нчю декабринде, регистрациядан оьтген сонг,
къурумну «Тенглик» деген газети чыгъарылма башлады. Газетни биринчи
номери Латвияда Вильнюс шагьарда печат этилди.
Газетни тиражы 1992-нчи йылгъа он мингге гётерилди. Ону башлапгъы
редактору Акъай Акъаев эди. Ондан сонггъу номерлерин Алав Алиев, Рашит
Гьарунов, Жават Закавов, Уълумат Бийболатова ва Валентина Алиева
чыгъардылар.
Шондан бери якъгъа къурумубуз, халкъ съездлерин де къошуп айтгъанда,
9 керен къурултай кёп санавда ва башгъа тюрлю форум жыйынлар, митинглер,
манифестациялар, милли байрамлар, протест къаршылыкъ билдирип, баш
гётеривлер, халкъыбызны минглер булан адамлар жыйылышгъан алгъышлы
гюнлерин оьтгерди.
Гьар даимде йимик, тенгликчилер хас кюйде, генг халкъ арада: юртларда,
районларда ва шагьарларда демократ халкъчылыкъ къурумланы болдурувну
гьайын юрютдю. Россияны ва бютюн дюньядагъы, айрокъда, бизин булангъы
къардаш тюрк халкъланы халкъчылыкъ чалышывларында бирликни ва
лайыкълы кёмеклешивню гьайын «тюрк халкъланы ассамблеясын» къурувну ва
олайда бютюн дюнья Тюрк халкъларыны бирлешив гьаракат къурумун ва
Каспий ва Къара денгиз бойларда яшайгъан тюрк миллетлени демократ
къурумларыны бирлешивюн ва олайда «Дагъыстан халкъланы конгресси» деген
къурумланы инг актив чалышывчу ва баш сиптечилеринден болма бажарды.
Шону булан бирче «Тенглик» бютюн дюнья халкъара къурумларыны бек
гьаракатчы члени гьисапда оланы ишинде ортакъчылыкъ этди.
«Тенглик» гиччи ООН деп айтылагъан, гьалиге оьз гьукуматы ёкъ, ООН-да
вакиллиги ёкъ дюнья халкъара къуруму болгъан ОНН-гъа тенг ихтиярлы
ортакъчы этилип сайланды.
Балтыкъ денгиз бой республикаларда юрюлеген ОНН-ну
ассамблеяларындан таба бизин халкъны яшав-туруш гьалларын ва шону булан
байлавлу талап намелерин кёп пачалыкъгъа етишдирди ва оланы дюнья халкъара
закон документлеге къошма башлады.
«Тенгликни» вакиллери Женевада оьтгерилеген ООН-ну ишчи
комиссияларында бир-нече керенлер ортакъчылыкъ этип чалышдылар.
О комиссияны къарары булан РФ-ни президентине Дагъыстанда къумукъ
халкъны бугюнгю гьалына тийишли тергев болмаса бир де ярамай деп, билдирив
кагъызлар йиберилди.
Къумукъ халкъны вакиллери «Тенгликни» аты булан кёп керенлер бютюн
дюнья тюрк халкъларыны съездлеринде ортакъчылыкъ этди.
Бизин яшёрюмлени вакиллери, «Тенглик» йиберип, Тюркияда,
Азербайжанда, Уфада, Къазанда, Македонияда, Къырымда, Къазахстанда,
Румынияда ва олай башгъа кёп ерлерде оьзлени гёрсетме болдулар.
Гьасили, «Тенгликни» шулай къаст этип айланышывуну натижасында
халкъыбызны политика англаву ва политика культурасы бек артды ва
генглешди. Бу шексиз зат.
Олайда бизин къурумну чалышыву булан бирче халкъыбызны аты бютюн
дюньягъа белгили болду.
Бизин халкъ ва ону бек четим гелеген яшав-туруш гьаллары дюнья
даражадагъы жамиятлыкъны бир гьаракатлы субъекти болуп токътады деме
ярай.
Иш, озокъда, янгыз политикада тюгюл, огъар агьамият берме тюше. Шу
янгы милли уяныв ва белсенив барышны кюрчюсюнде халкъыбызны кёп яны
оьзюн оьзю янгычалай шолай генг кюйде сезме, англама ва гёрме башлады.
Шоллукъда дюнья тарихинде оьзюню ерине тюшюнме, эслеп ойлашма
гиришди. Уллу оьлчевдеги къыйматлавлар сайлама башлады. Шу ойну
гертилигин бугюн бизин яшавубузну гьар тюрлю тармакъларындан мисаллар
гелтирип гёрсетме болабыз (илму, инчесаният, адабият) ва башгъа тюрлю
тармакълар.
Белгили, 20 – 30 йылны ичинде «Тенглик» къурум оьзюню башындан
гечирген бары да инсан гьавкъат ва чалышыв агьвалатланы, гьар тюрлю яшав
толкъунланы айтайыкъ десек, бизге бир уллу китаплар язма тюшер эди. Шону
учун бу гезик къысгъача буса да «Тенглик» къурумну энниден сонггъу ишинде,
халкъыбызны яшавунда да пайдалы болурдай 30 йыллыкъ чалышывубуздан
чыгъагъан негет маъналы ерлеринде токътап язсакъ, артыкъ пайдалы болур деп
ойлашаман.
Ишни шо янын айтгъанда гезиги гелген сонг, эсгерме герек.
Гьар-бир оьзюню оьзденлигин ва оьзгюрлюгюн аяйгъан къурум, шону
йимик «Тенгликде», гележекни ва алгъа барывуну ойлашып, оьзюню ёлун ойгъа
тартып, натижалай турур.
Булай иш съездден съездге юрюлюр, оьз чалышывун къыйматлап, ахтарыв
ишлер болмакъны гьайын этер ва огъар ошайгъан башгъа тюрлю чаралар гёрюр.
Иш, гертиден де, шолай экенни сюегенлеге «Тенгликни» чалышывундан
мекенли англав берген, ону атына байлавлу 20-гъа ювукъ китаплар язылгъан,
оланы арасында орусча, тюркче, немисче, ингилисче чыгъарылгъанлары да
барны эсгерме сюемен. Шоланы гьар ким оьзю охуп къарамакъны таклиф этер
эдим.
Биринчилей бизин къурумну 5-нчи съезди (1999) «Тенгликни» он йыллыкъ
чалышывуну натижаларына багъышлангъан эди.
«Тенгликни» 6-нчы съезди къурумну 15 йыллыгъы булан байлавлу эди.
ону аслу масъаласы этилинип, КНД «Тенглик» в истории кумыкского народа:
пройденный путь и его уроки» (28 июня, 2003 г.) деген масъала салынгъан эди.
«Тенгликни» 2008-нчи йылда оьтгерген 7-нчи съездинде биз оьтген ёлну
натижалав ва къурумну янгы чалышыв масъалаларына багъышлангъан эди.
(КНД «Тенглик» в истории кумыкского народа: пройденный путь и задачи
нового этапа его развития) ва олай кёп башгъалары…
Оьтген ёлубуздан алып айтгъанда, миллетни пайдаларын, шону булан
бирче жамиятда гьакълыкъны, тюзлюкню, оьр инсансаплыкъны якълама
яралгъан къурумну бизге башлап берилген дарсы булай болду: гьар гюнлейин,
гьеч бир де артгъа салмай, оьзюню къурумчулукъ беклигин арртдырмакъны ону
гьайын этме герек.
Неге тюгюл эсе де, алгъасап-булгъасап кимден ва неден буса бир зат
къаравуллап, аз замангъа гьисаплангъан бирлешивлер кёп ари бармай, тез
тозула. Морт къурумлар, асувсуз къастлар халкъны чарасызлыгъын гьисапгъа
алмай. Янгыз оьз башыны гьайын этип, чалышывлар, оьр муратсыз айланышлар,
чыгъып, бир урунуп къарайыкъ деп, гьакип чыкъгъан жыйылышлар, шо
къайдада язылгъан кагъызлар къатты къурумчулукъгъа, халкъны англавлу
сыкълашывуна, бирлешивюне ёл салмажакълыгъы ачыкъ зат эди. Олайлар
гьалиден отуз йыллар алда да бар эди, гьали буссагьатда къайдагъы «тактика»
оюнлары булан кёплени башын чырмайлар…
Башгъа янындан алып айтгъанда, токъташгъан уставы болгъан булан да
къурум болуп битмейгени, ону юрютеген къатты къайратлы кюю болма
тюшегенни эсгерме герек.
Иш гертиден де шолай экенге биз, тенгликчилер, оьтген 30 йылланы
ичинде кёп керенлер оьз арабызда мюкюр болдукъ. Шулай гьаллагъа ачыкъ
мисал болурдай бу ерде «Тенгликни» Эндирейде оьтгерилген биринчи съездни
алдында ва ондан сонггъу башгъа съездлерини алдында тувулунгъан мердешли
гьаллардан бир-нече мисаллар гелтирсек арив болур.
Шо гюнлерден биз чыгъаргъан натижа булай эди биз къурум янындан
беклешинген, къаттылашгъан сайын, биринчилей, оьз арабызда эришив къаршы
чыгъывлар арта эди ва шо бир заманны ичинде бизге,»Тенгликге», къаршы
юрюлеген идеология политика чапгъынлар гючлене эди.
Тюз, гьакъ тенгликчимен деген адамны заман шолай тергеп ва
чыныкъдыра турду деп айтма ихтиярыбыз бар. 1989 -нчу йыл ноябрь айны 12 –
13-нде биринчи съездибиз болма бир-нече гюнлер къалып турагъан вакъти
эсимде. Бу замангъа бизин 70 – 80 точкада уллу гьаракат болуп къумукъ
юртларда, хыйлы шагьарларда «Тенгликни» комитетини конференциялары
оьтгерилген, биринчи съездге делегатлар сайлангъан, гетген йылны ахырындан
ва бу йылны язбашындан башлап, кёп-кёп ерлерде уллу жыйынлар, митинглер
оьтгергенбиз.
«Тенгликни» тогъуз адамдан бирикген къурум комитети КПСС-ни
Центральный комитеттини генеральный секретары М. С. Горбачевге язгъан
кагъыз халкъны арасында къолдан къолгъа берилип юрюй, бютюн къумукъ элде
гьеч бир гюч токътатма болмасдай жанлы къурч хозгъалыв башлангъан.
Съездибиз болагъаны бютюн халкъгъа билинген, съездни доклады гьазир.
«Тенгликни» уставы ва программасы язылгъан.
Шолай къыставуллу гюнлени 13-нчю ноябрде ахшам Кахулай юртну
клубунда съездни алдындагъы ахырынчы жыйынгъа жыйылгъанбыз…
Бу замангъа «Тенгликни» районларда, юртларда, шагьарларда ва олай да
айры-айры предприятилерде 140-ден да артыкъ ерли уллу ва гиччи къурумлары
сайлангъан ерли комитетлер таклиф этип, съездни къурум комитетини составы
толумлашдырылгъан.
Келпетлеп айтгъанда, бютюн Къумукъстан съездине барма къувнап, гьакип
айлана, чайкъала ва оькюре эди деме ярай…
Шулай гьалгъа да къарамайлы, шо гюн жыйынгъа гелив-геливю булан,
бизин халкъны атындан кагъызгъа къоллар салгъан тогъуз адамдан уьч-дёртю
чыгъып: «Съезд болмасын, съездге барма тарыкъ тюгюл, съезд бизге не бере деп
тувмасмы? Бу группаны башында белгили язывчубуз, халкъны арасында аты
айтылгъан Магьаммат-Солтан Ягьияев эди. Тогъуз адамдан къурулгъан
башлапгъы «Тенглик» сиптечи комитетден шо гюнгю жыйыныбызны ташлап
гетип, сиптечи комитетден Акъай Акъаев да ва мен де къалдыкъ.
Яхшы чы, бу замангъа къурум группаны составы районлардан гелген
вакиллер къошулуп, шайлы артгъан эди.
Съездни оьтгермекге къаршылар, тавушгъа салгъанда оьзлер айтагъан
болмажакъны билгенде, залдан чыгъып гетип къалдылар. Бу гюнлерде биз
«Ватанчы» къурум булан бирче иш гёре эдик, арабызда айрылыв арадан йыл
гетип башланды.
Бу гьал, ойлашып ахтарагъан адамгъа себеплерин билме бир янгыз да
къыйын иш тюгюл эди.
Гёре эдик: бизин арабыздагъы бир-бир ёлдашлар учун халкъны гьайын
этебиз деп юрютеген чаралар, язылгъан кагъызлар, митинглер ва башгъа тюрлю
чабувуллар оьзлени бир умутларына етмек учун юрюлеген амалы эди.
Олайланы кёбюсюне халкъны арасында нечик буса да ат къазанмакъ ва
шогъар таянып, республика къурумларда оьзлеге гёрмекли иш алмакъ эди.
Олагъа халкъны хозгъап, къурчун гелтиреген не комитетлер, не съездлер тарыкъ
тюгюл эди.
Олар учун оьзлеге обкомлагъа, завкомлагъа ёл салма кюй буса, бары
милли гьаракатны масъаласы шону булан бите эди.
Шу къайдалы ойланы гертилигине инандырмакъ учун арадан эки-уьч гюн
оьтюп болгъан бирдагъы бир ишни айтайым. 18-нчи ноябрьде (19-нда съезд)
эртен Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетини 75-нчи
аудоториясында лекцияда эдим. Мени артымдан гелип университетни
парткомуну секретары Ш.-Г. А. Исаев: «Воллагь сени буссагьат обкомну экинчи
секретары Корабейников оьзюню янына чакъыра», – деди.
Алгъасап бардым. Негер чакъыргъанны бек яхшы биле эдим. Гирип
баргъанман, ону столуну айланасын елеп, шо бизин жыйынны ташлап гетген
белгили гьаракатчыларыбызны дёртюсю олтургъан. Башында М.-С Ягьияев де
булан.
Дагъы да шо баягъы масъала – «съезд болмасын». Обкомну секретары
магъа къара къоркъувлар берме башлады: «Знаешь чем грозит это вам и вашему
брату»…
– Съезд болажакъ, – дедим. – Шу кабинетден чыкъма къоймай мени
туснакъ этсегиз де, съезд оьтгерилежек, – дедим.
Корабейников шу арада башгъа кабинетге гетип, телефон сёйлеп гелди де,
бириси ёлдашлагъа багъып:
– Буса. сиз де съездге барыгъыз, ону низамлы оьтгермекни гьайын этигиз,
– деди.
Съезд болмасны «политикасын» юрютеген ёлдашларыбыз артындагъы гюн
гелип, менден алда съездни президиумунда олтургъан эдилер.
Бир янындан, биз алдан берли чалышып гелген ёлдашларыбызны тас этме
сюймей эдик. Амма иш-ишге тюшгенде бизге, тенгликчилеге, бир токъташгъан
къурум принциплерибизни, не къыйынлыкълагъа тарый бусакъ да, юрютме
тюшегенин унутмай эдик.
Бу тайпа «чапгъынлар» бизге арты уьзюлмей узатылмакъ барны, бир гезик
булан битмежекни биз биле эдик. Иш, гертиден де, шолай болуп да чыкъды.
«Тенгликни» къоркъувлар булан, къайдагъы яман атлар тагъып, судлагъа
берип, кёп-кёп тарчыкълыкълагъа салып, бузуп тайдырып болмагъанда, хас
пачалыкъ къурумлар ва оланы кёмеги булан бир-бир оьр гьакимликге чыкъгъан
къумукълар 1990-нчы йылланы ортасындан берли бизге къаршы башгъа гьар
тюрлю ёллар танглама башдадылар.
Интеллигенцияны арасындан бирлерини муратлары «Тенглик» булан тогъа
тартма болур йимик янаша къурумлар яратмакъ эди. Шо къайдалы политика
тартышывланы башгъалары о замангъы РД президенти М. Магьамматов,
Дагъыстан гьукуматыны председатели А. Мирзабеков ва олар айтгъан
«оюнланы» атаманы болуп айланагъан полковник Телекавов ва огъар ошайгъан
башгъа бизин халкъны белгили адамлары эди.
Бу тайпа ишлер, янгыз Дагъыстанда тюгюл, бютюн Россияны даражасында
юрюлме башлады. Демократ жамият къурумлар 1991-нчи йылда Къазан
шагьаргъа жыйылып, «Тюрк халкъланы ассамблеясын» сайладыкъ. Арадан эки-
уьч йыл да гетмейли Москвада гьукумат къурумланы башчылыгъыны тюбюнде
иш гёреген «Тюрк халкъланы конгресси» къурулду.
Биз «Тенгликни» халкъ съездинде къарар этип, Къумукъ милли советни
къургъан эдик. Дагъыстан республиканы бир-бир башчылары, айры банклар да
ачып, олагъа кёп акъчалар да, башына оьзлеге тарыкъ адамланы да салып,
къумукъланы башгъа «Милли советин» къурдулар, ону арты булан къумукъ
«ожакълар», не билейим, нече тюрлю оьзге къурумлар, координация советлер,
айры исполкомлар къурулма башлады…
Гьасили, республикада оьр къуллукъгъа чыкъгъан къумукълар, нечик
сюйсе болсун, халкъны ич бирлигин парчаламакъ учун, янгы гьаракатлар,
оьзлени дырына «бийийген» командалар болдурмакъны къастын юрюте турду.
Гелигиз, шулай сорав этип къарайыкъ. Къайда гьали шо советлер,
комитетлер, исполкомлар, къумукъ ожакълар ва оланы башчылары? Къайда
болсун, халкъны парчалап, мурадына етгендокъ (гьакимиятдан гелеген
харжлары токъталгъандокъ) о тайпа къурумлар тавлардан эшилеген еллер йимик
ёкъ бола, чачыла турду.
«Тенгликни» сынав ёлу гёрсетеген йимик, биз гьар тюрлю яндан, ондан
мундан эшилеген еллеге гёре ону къурум принциплерин алышдыра тургъан эдик
бусакъ, ону айланасында кёп-кёп оьзден гьакъылбайларыбызны къуршап
бажармагъан эдик буса, биринчилей, «Тенгликни» аты биз юрютеген милли
халкъчылыкъ политикабызны халкъны тергевюн тартардай, кёплени оьзюне
инандырардай замангъа, дюнья халкъ арагъа гьеч бир де къаршылыкъ этмейген
документ ва закон базасын къурма болмас эдик.
Къурумубузну биринчи съездинден сонг къумукъ халкъны о тарыгъан
къыйынлы гьаллардан, ону герти тарихи гелишин, гьакъ гертиликден тайдырып,
бир тюрлю коньюктура къастлагъа, яшыртгъын юрюлеген шовинизмге ва ялгъан
совет интернационализмге ва шону кюрчюсюнде янгыз оьзлеге багъыйлы
миллетчиликге къыйышывлу этип англатма къарайгъанлыкъ. Шону
кюрчюсюнде халкъыбызны бырынгыдан гелеген герти тарихин гери уруп, янгыз
Дагъыстанны дазулары булан тамамлашдырма ва башгъа тюрлю тар
къысыкълагъа тыгъып къарама сюегенлик, тарихи бизин къумукъ …. Эл болуп
олтургъан топуракълары болгъандагъы баш мюлклюгюнден ва
ихтиярлыгъындан магьрюм къоюп, гёз гёрюрге совет интернационализмни
байрагъыны тюбюнде юрюлеген миллетчиликни кюрчюсюнде, башгъа
халкъланы гёчюрюп алып гелип, къумукъ юртланы топуракъсыз къоюп,
айланасын резервациялагъа айландырып, аста-аста булан ёювну политикасын
юрютмек яда оьзлюгюнден ёюлуп, чачылып гетер гьалгъа салмакъ учун этилеген
къастлагъа къаршы турмакъ эди.
Шону булан бирче, милли кадрлар белгилев ишни республикада
башчылыкъ юрютеген тав тайпа тухумланы, кланлангъан милли бирлешивлени
яманлыгъына гёре оланы яшыртгъын муратларына етмек, олар оьзлер тутгъан
шулай ёлгъа гьеч бир яндан къатты къаршылыкъ болур деп де ойламайгъан
даражагъа ишлер …. бара эди.
Бары жамият-политика гьаллар бютюн Совет Союзда, шону ичинде,
айрокъда Дагъыстанда, шолай къурулгъан эди чи: гёземекликге гьисапда халкъ
бар, депутатлар, сайки, сайлана, республика пачалыкъ режимде халкъны бир-
бир вакиллери оьзлеге ер ала, амма иш ишге салып къарагъанда, халкъны оьзюн
ва ону оьзденлигин (суверенный ихтиярлыгъын) якълама, юрютме бир ихтияры
да ёкъ эди. Неге тюгюл, бары да ихтиярланы компартия ва ону баш
къурумларыны секретарлары алгъан эди. Профсоюзлер, комсомол, гьатта
школаларда пионер яшлар да оланы гьукмусундан ари чыгъып, тербенме болмай
эди.
Язып билдирейик, англатайыкъ деп къарасанг, шо, баягъы, къумукъ арада
айтыла гелгенде йимик, молла хорлама къараса, кимге арзгъа барасан деген
кююндеги гьалгъа тюше эдинг. Текеран баш гётерме, къаршылыкъ билдирме
къарасанг, бютюн пачалыкъ пресса сени басдырыкъ басгъандай баса эди.
ачыкъдан ачыкъ яда яшыртгъын башынг келекге тюше эди.
Кёплени эсинде бардыр, шо йыллар белгили тарихчи Шугьайып
Магьамматов янгыз чыгъып, Уллубий Буйнакскийни герти тарихи ерин
белгилеймен деп ябушув юрютдю. О янгыз эди, болса болсун, гьеч къайпанмай,
оьзюне къаршы юрюлеген писликлеге бет бузмай, ахырына ерли эр намусун
кютюп гетди.
Шо девюрдеги наслулар учун Шугьайып Магьамматов бек къайратлы
кюйде халкъыны, миллетини ихтиярлы пайдаларын якълама бажарагъан терен
билимли адам эди, тек не этерсен, о девюрде олайлар бек аз эди. ону оьзюне
тенг гелип чалышагъан якъчылары ёкъ эди. Тюзюн айтгъанда, ондан сонггъу
йылларда йимик, фронт болуп гётерилме халкъыбызны жанлы англаву де
етишип, уянып битмеген эди. гёре-багъа, алдынгъы макъталгъан большевик
халкъ партиячылыкъ алдагъы инсаплыгъын, инсан ниъматлыгъын тас этип, толу
тоталитаризмге дёне юрюйген девюр эди.
Артда шулай гьаллар тувду чу, партиягъа тюшме сюе бусанг да, ….
алмайгъан болду.
Шолайлыкъда, кёплени башын чырмагъан коммунизмни, ерли
колхозлашывну «чырагъы» сёнме башлады. Муна шулай вакъти девюрде бютюн
Кавказда, бютюн Россияда тюгюл буса, насипге, «Тенглик» девюрю етишип бу
ХХ-нчы асруну 80-нчи йылларыны ахыры гелди…
Халкъыбыз сыралашгъандай уянып, гьаракатгъа гьазирлигин гёрсетген
булан болмай, о гьаракат къурумну чалышыв программасы герти билимлеге,
илмугъа, жамият законлагъа, алдынлы идеологиягъа ва генг дюнья англав
философиягъа таянма герек.
Шо саялы биз, «Тенгликни» къурувчулар, ону ругь барышын, бары инсан
жагьлыгъын белгилейгенлер, булай ойлаша эдик: ярты-юрту идеялар булан
узакъ замангъа къурумлашма бажарылмай, тарих девюрлер аян эте гелегендей
узакълагъа стратегия «ордалашывлар», «эмежлешивлер», «…лешивлер»
биревлер «ойлашып» чыгъарылагъан аламатлар болуп къалма кюй ёкъ, бу тайпа
аламатлыкълар кёклени, ерликни, бютюн аламлыкъны гьукму къадарындан
болма герек буса ярай.
Бизин эжелги тарихи гелишибизден лап кимерлик заманыбыздан берли
гертилик гёрсете гелген. Бютюн халкъны булай ишлеге къуршамакъ учун ону
бары социально-политика башгъа тюрлю яшав-туруш къыйынларын алдын алып
тюзлердей, янгыз къумукъ халкъ учун тюгюл, тарыкъ буса бютюн Дагъыстан
учун, ондан да озуп – бютюн Россия учун ва бары дюньялыкъ учун асувлу ёл
сайламакъны гёз алгъа тутар къурум тарыкъ бола.
Шону учун да къурумубуз бютюн пачалыгъыбызда тюзлюкню, оьр
инсанлыкъны, гьакъ герти халкъчылыкъны кюрчюсюнде къурулгъанны гьайын
этме тюше.
Гьали болгъанча да йимик, мисал учун, къумукъ халкъны бары да
масъалаларын янгыз обкомлар, ЦК-лар чечмесин, гьар-бир халкъ оьзюню жагь-
актив ортакъчылыгъы булан оьзю чечеген ёллар тангланма тюше деген масъала
тувулуна эди. Шоллукъда, биз ватандашлыкъ халкъчылыкъны,
жамиятчылыкъны, пачалыкъчылыкъны баш кюрчюсю болма герек деген
талапны сала эдик.
Шону кюрчюсюнде биз Россияны составында, Дагъыстанны генг
федераллашдыра туруп, къумукъ автономлукъ къурмакъ деген ойгъа гелдик.
Шо къастны бютюн къурумубузну кюрчю маънасы этип де алдыкъ.
«Тенгликни» биринчи съезди ону къабул этди. Ондан сонггъу съезд –
жыйынларыбыз огъар бирден-бир ачыкълыкъ берди.
Шу муратларыбызгъа етмек учун, эки керен бютюн халкъ съездлерин
оьтгердик. Оланы бирисинде бары да даражалардагъы къумукъ депутатланы кёп
вакиллери ортакъчылыгъы булан, масъаланы биз салагъан кююне, къол гётерип,
разилик алдыкъ.
Шу ёлубузда автономиягъа байлавлу белгили специалистлер гьазирлеген
«Концепция кумыкской автономии в составе Дагестана и Российской федерации.
Декларация о самоопределении кумыкского народа», «примерный временный
статус съезда кумыкского народа и его постоянно действующего политического
органа «Кумыкского национального совета» деген ва башгъа тюрлю кюрчю
къабул этилди.
Муну булан да тамамлыкъ этмей, ОНН-ну ва огъар ошагъан башгъа
тюрлю дюнья халкъара къурумлары булан бирликде чалыша туруп, ОНН-ну
атындан ООН-гъа ва дюньядагъы кёп пачалыкълагъа «Всеобщая декларация
прав народов» деген документ йибердик.
Бир нече керен тюрк халкъланы дюнья даражада юрюлеген съездлеринде
бизин халкъны бугюнгю яшаву, масъалалары гётерилди. Бу къайдалы ишлени
юрютювде бизге профессорлар Арслан Халиловну, Адильгерей Гьажиевни,
Камил Алиевни, Шайит-Ханым Алишеваны, Алим Ибрагьимовну, Завур
Дыдымовну, Шихмагьаммат Дугужевни, Залибек Залибековну, Баммат Атаевни,
Нариман Казанбиевни, Юсуп Алиевни, Хизири Касимовну ва олай оьзге кёплени
мекенли кёмеги тийди.
Шу тайпа ишлерибизни барышы да «Тенгликни» экинчи съездини
къарарларына гёре, къумукълар яшайгъан бары ерлерде уллу байрамны гюню
йимик оьтгерилген. Къумукъ халкъгъа айрыча автономлукъ болса, къабул
этерми эдигиз? деген сорав булан референдиум оьтгермеге токъташдыкъ. Биз
къуршагъан юртланы халкъыны 82% проценти шо соравгъа разилигин
билдирип, жавап бергенлигини документлери къолубузда сакъланып бар.
Шулай ишлерибиз «Тенгликни» къурум гьисапда бютюн айланагъа малим
этди ва шону булан бирче гьалиги ёлун беклешдиривде де ва гележек заманлар
учунда мекенли дарс болуп токътажакъгъа биз инана эдик.
Къумукъ автономияны аты чыкъгъан сонг, бу ерде бирдагъылай, айрокъда,
гележек чалышывларыыбыз гёз алгъа тутуп, биизин кёбюсю съездлерибиз де
эсгериле гелеген кюйде шо англавну терен маънасына тюшюнген халкъ учун бек
пайдалы.
Дагъыстанны федералашдырып къумукъ автономия болмакъ деген сёз
тагъымны биревлер тувра маънасына тирелип токътайлар.
Шо саялы да бир-бир гезиклер «Къайда автономия къурабыз деген
эдигиз!? Неге къурмайсыз? Болмайгъан затланы айтып, адамланы башын
чырмама негер тарыкъдыр», – деп, бек гьассиленегенлени гёребиз.
Бу тайпа «политиклер» масъаланы шолай салып, «Тенгликни» атын не
яманлыкъгъа айтдырма сюе яда буса, не къурум болса да, политикада бек четим
масъалалар бираз заманны ичинде чечилип къалмайгъанны гьисапгъа алма
сюймейлер.
Мисал учун, Англияда (Великобритания) шотландлар авномлукъ къурумун
болдурмакъ учун чалышагъаны 300 йыллар бола.
Гьакъылындан къарсалаву, къабунуву озагъан адамлар тарихи сынавлагъа
гёз къаратып авара болмайлар. Ондан къайры да, автономлукъ алмакълыкъ
янгыз шону алма сюеген халкъдан таби болуп къала деп эсине геле. Ону кёп-кёп
тарихи себеплери арагъа къошула. Ери гелгенде айтмаса болмай. Мени къолумда
бар маълуматлагъа гёре гетген асруну ахырындагъы ва Мычыгъышдагъы ва тав
Дагъыстандагъы агьвалатлар дагъы да ярым йылгъа узатылгъан эди буса, ингуш
халкъгъа йимик, Дагъыс… тюзлюкге автономлукъ берилмесе ярамайгъан
гьалгъа чыгъа эди.
Алгъасап-булгъасап этилеген пикруларда политика къурулма бир де
ярамайгъаны белгили, олайлар автономлукъ болса, ону эки гюнде юрютюп
болмажагъын ачыкъ кюйде гёрюнюп тура. О тайпа адамлар шулай бир соравну
гьисапгъа алма болмайлар. Бизин пачалыкъ оьзю бизин халкъгъа автономия
берме гьазирми, яда бугюн-буссагьат халкъыбыз автономлукъны алма таман
чакъы кюйленгенми? О не экеннни халкъны кёп яны англаймы? Яда алдагъы
девюрлеринде болгъандай: «сен бий, мен бий, атгъа бичен ким салар» яда «эки
оьгюзюм аранда, не гьайым бар боранда» деген эсги къалп психологияны денгиз
толкъунундамы? Бизге халкъгъа шу тайпа эсги «аврувларда» арчылма заман
болгъан эди, озокъда. Бу затны англама халкъыбызны кёп яны гьалиде
кюйленгенми!?
Шу ерде «Тенгликни» къыйынларында, шону булан бирче
«автономлукъну» да яхшы англама герек деген уллу масъала чыгъа.
Шу англавланы гьакъ герти ёл канзилерине тюшюнюп битгенбизми экен
деген шекленивлер арагъа сугъула. Бизин кёбюсю ёлдашларыбыз гьали де,
гьалиден 20 – 30 йыллар алда да автономлукъну, шону булан халкъчылыкъ
суверенитетликни, булай барышгъа элтер ёлланы сокъмакъланы кёбюсю
гезиклер, гёре-багъа ойлашып авара да болмайлар. Шону учун, автоном
оьзденликни оьр даражасы айры пачалыкъ республика болуп олтурмакъ деп
англайлар. Бизин арабызда бугюнлерде де шолай ойлашагъанлар ёкъ тюгюл:
«биз гьали автономия эте бусакъ, этебиз, олай болмагъан сонг, къалгъаны бары
да ёммакъ», – деп, халкъны арасында чийсынлыкъ тувдуруп айланагъанлар аз
тюгюл.
Муна шолайлар, къурумну беклешдирегенни орнуна, милли милли
инамсызлыкъ, айсенилик яраталар.
Гелигиз, бирдагъы керен «Тенгликни» 30 йыллыгъын белгилей туруп,
бугюн биз шу масъалалагъа башгъача янашып къарайыкълар. Биз муна шу заман
бизин ишибизни теренине мекенли тюшюнюп айланма ва оьзгелени де тюз ёлгъа
бакъдырып болажакъбыз.
Гьар халкъны оьзден автономлугъуна элтеген эки девюр, эки ёл бар.
Бютюн дюнья сынавлар шолай гёрсете. Оланы башлапгъысы – гьали бир
пачалыкъда, гьукуматлы …(гьукумат къурумлар болсун, депутатлыкълар болсун
ва башгъа тюрлю тармакълар да) гьар халкъ (ону вакиллери) оьзюню
халкъчылыкъ оьзденлигин тутуп, юрютюп, шогъар гёре оьзюне вакиллик берген
халкъны яшав барыышына кёмекли таъсирлигин кютюп, ….. юрютюп боламы,
болмаймы. Шу янындан алгъанда, «Тенгликни» къаравунда бизин халкъдан
сайлангъан, чыкъгъан милли элитагъа саналагъанланы кёбюсю оьзлени
халкъыны ихтиярларын якълап, жыйылып, гьаракатгъа бойсынып авара
болмакъдан кёп арекде къалалар.
Шу тайпа халкъчылыкъны, оьзденликни экинчи ёлу, къайдасы –
республикабызны гертиден де, гьакъ герти федеральный принцип къуруп, шо
тизимде айрыча халкъны уллу пачалыкъда онгача республика болуп
токъташмакълыгъыдыр.
Башгъачалай айтгъанда, халкъны ичинде къатты оьзденликни яратмакъ
учунгъу гьаракат, законлу ёлда … гьаракат ва чалышыв пачалыкъ
автономлукъгъа кюрчю болуп токътай. Шолай болгъан сонг, бизин халкъ учун
да, оьзге халкълар учун да, автономлукъну инг биринчи, инг гёрмекли даражасы
– миллетни ичиндеги жамиятлашыв ва бирлешив политика якъдан бир ойгъа,
бир ёрукъгъа гелмек, сыралашгъан, сыкълашгъан къурумлашыв, оьз гьайын
оьзюню къолуна алып, оьзтерече къайда да экономикасын болдурув, пачалыкъ
ишлерде оьз тавушу ва ихтиярлары барын билдирип де, юрютюп де бажарагъан
халкъ болмакъ!
Биз гьалиде оьзюбюзню гёрсетип болмайгъандай, ондан къайры да, герти
оьзденлик де, гьакъыл да, ой да – шолардан натижа болуп тувагъан гьаракатлыкъ
да генг дюньялашывну кюрчюсюнде болмагъа герек. Шолай оьзденлешивню бир
къайдасы – халкъара къурумланы тенг гьаракатлы ва ихтиярлы субъекти –
ортакъчысы болуп чалышмакъ.
Генг дюнья арагъа оьз талаплары булан къошулуп, халкъ гьисапда
дюньялыкъгъа къошум эте туруп, дюнья арада оьз атын малим этмек, милли
гьаракатда кёп сынавлашгъан ва кёп къайдалангъан оьз арасын бек демлешген
бир умуту-негети, къасты булангъы гьакъ герти халкъ болмакъдыр.
30 йылланы боюнда «Тенгликни» гьаракаты булан бизинг халкъны кёп
къатлавларыны актив ортакъчылыгъы булан оьгерилеген манифестацияланы,
митинглени, забастовка лагерлени, юзлер, минглер ортакъчылыкъ этген
къатнашывланы, къатынгишилер ачлыкъ билдирип … къаршылыкъланы,
съездлени, кёп санавдагъы дюнья арадагъы халкъара къатнышывланы натижагъа
салып айтгъанда, бизин халкъ учун автономлашмакъны, гьакъ герти милли
оьзденлешмекни биринчи девюрюню асил ёллары, аламатлары шулардыр:
а) милли иманлашыв, дин янындан дюньяны кёп яны булан бирлешив,
терен гьакъ инамлыкъ – шо имканлыкъланы миллетни оьсювю учун
пайдаландырмакъ;
б) пачалыкъда, генг дюнья арада да яхшылыкъда, билимчиликде,
бажарывлукъда оьзюн малим этип, гёрсетип бажармакъ халкъны да,
интеллигенцияны да бир къастлыгъын яратмакъ милли автономлугъубузну бек
ювукълашдырагъан гючдюр;
в) гьар ерде оьзюню мюлклюгюн, экономикасын, еслигин билдирип
бажармакъ, оьзтерече, оьзбашына яшав юрютме усталыкъ – автономлукъну
гёрмекли аламаты;
г) илмуну, билимни, маданиятны, спортну ва милли кадрлар гьазирлевню
тармакъларында алдынлыкъ алмакъ, тарихи эс-байлыгъын тас этмей, къоруп,
янгычалай ойлашып, дюнья цивилизациясында оьз ерин тапма къасткъылмакъ –
милли оьзденликге, жагьлыкъгъа борч затдыр.
Сюйсек де, сюймесек де, биз шо уллу оьсювден, инсаплыкъдан оьтмей
туруп, герти оьзден халкъбыз деп оьктем болма ихтиярыбыз ёкъдур деп эсиме
геле.
Бизге уьлгю этип алма тюшеген бирдагъы уллу дарс тенглик 20 – 30
йыллар бою бизин халкъны оьзденлигин шолай бирден-бир артдырмакъ учун,
арымый-талмай, оьзюне къаршы чыгъагъан гьеч бир гючлерден тартынмай, оьз
ишин юрютгенликдедир.
Шо ягъындан къарагъанда, къумукъман деген гьар-бир адам (эренлер,
къатынлар) ону оьзденлиги ва оьзденсизлиги тергелер кюйде «Тенгликни»
элегинде эленип турду деп айтма толу ихтиярыбыз бар.
Шу йылланы ичинде минглер булангъы адамлар шо милли тергевден
чыкъды. Шону учун да шулай бир маъналы затны эсгермей къоймагъа ярамас.
Милли гьаракат бирден-бир мекенли де, толу да болсун учун, ону барышына
кёп-кёп анадаш дослар, къатынлар-къызлар къошулгъаны герек бола. Тенгликни
гелишинде де тап шолай болду.
Биз, яшавдагъы тюзсюзлюклеге ачыкъ кюйде къаршылыкъ билдирип,
Хасавюртда, Къоркъмаскъалада, Магьачкъалада, Къараман авлакъларда иш
ташлап, лагерлер къургъанда, районларда ёлланы ябып, гьаракат оьзюню лап оьр
даражасына гётерилме герек деген гюнлерде (1990 – 1992-нчи йылларда)
къумукълар яшайгъан бары да ерлерден: Оьтемишден, Къаягентден башлап
Таргъу Кахулайгъа етгенче, Кахулайдан башлап, Хасавюрт районгъа,
Бабаюртгъа етгенче (Яхсай, Темиравул, Костек, Бабаюрт, Къарабугъгентни бары
да юртлары, Буйнакский районну бары да юртлары, Къоркъмаскъала
Шавхалянгыюрт, Гьажидада в. б. къатыны-къызы, тав бетлерден акъгъан
ташгъынлардай болуп агъып гелип, башында, гертиден де, бизин заманны игити
Шейит-Ханым Алишева ва ону юзлер-минглер сырдаш къызардашлары, ёлланы,
авлакъланы, майданланы елеп, Магьачкъаланы уллу майданында митинглер
къуруп, сонг кёп гюнлеге ачлыкъ билдирип, айланаланы гьайранлыкъгъа
къалдырып, шагьар советни бинасын елеп токътагъан эди.
Лабатханым (Къарабудагъгент), Турсун (Буйнакск), Абидат (Атланавул),
Раисат (Чагъаротар), Шамалаханым (Къарабудагъгент), Зайнапханым
(Магьачкъала), Наида (Муцалавул) ва олай кёп къызардашларыбыз ва олагъа
ошагъан кёп анадашларыбыз, бизин сизге даимлик мюкюрлюгюбюз.
Шо заман, шо къыйынлы гюнлерибизде сиз эдигиз бизин халкъны герти
игитлери, шо гюнлер эренлени тавушу бир къыйматлы эди буса, сизинки, янгыз
бизин халкъыбыз тюгюл, бютюн Дагъыстан, бютюн Кавказ учун минг ….эди.
Бизин шо гюнлер Магьачкъалагъа гелип гёрген японлу язывчу, журналист,
мени ювугъум Тасо Мото: «Къумукъ къатынланы аривлюгюн ва къайратлыгъын
гёргенде, бырынгъы амазонкалар дагъы бир ерде де тюгюл, янгыз Кавказда
болгъангъа мен ахырына ерли инандым», – деп язгъан эди.
Бизин халкъны арасында эл-намусгъа байланып, чалышып гьаракат этме
къагьруман хасиятлы адамлар баргъа биз кёп керенлер шагьат ва бек шат
болдукъ. Оланы барына да, бу дюньядан гетгенлери булан бирче, бизин
арабызда яшав сюрегенлерине гьакъ юрекден баракалла сизге, узагъындан
болугъуз деп айтма сюебиз.
Шолай, билебиз, къувунлу гьаллар тувуп, тарыкъ болса, муна биз барбыз
деп, башлап гётерилип, олар чыгъып гележекге де бек инанабыз.
Таргъулу инивлерибиз Шихмагьаммат … уланы Магьаммат,
къарабудагъгентли сыйлы тамаза, тах адамыбыз Айнутдин агъавубуз, хасаюртлу
Хожа батырыбыз, Тенгири сизин ахыр ёлугъузну тюз этсин! Къайда бизин
бырынгыдай йырчыларыбыз бугюн. Муна булар эди «Тенгликни» девюрюндеги
айтылгъан бизин игитлерибиз, гелигиз бир тавушдан алгъышларыбыз
багъышлайыкълар!
Милли оьзденлешивню шулай девюр белгилери, барышы, оьсюв
къайдалары, ёллары барлыгъын билген сонг, автоном хасиятдагъы халкъ
болмакъ учун эсгерилген талапланы биз къайсыларын кютмеге бажарагъаныбыз,
кютюлмей турагъанлары къайсылардыр. Гьарибиз ойлашып къарасакъ, оьзюбюз
оьзюбюзге жавап берме болажакъбыз.
Натижада 30 йылланы боюнда «Тенглик» янгыз съездден съездге тюгюл,
гьар гюнлени ишинде халкъыбызны оьсювюню ва мекенли къурумлашывуну
масъалаларын арагъа салып ойлаша турду деп айтма болабыз.
Гьар-бир ишинде эсгерилген шартланы гьисапгъа алып юрютме герегин
унутмай эди. Гьар жыйында милли ойчулукъну, милли кадрланы гьазирлевню ва
оланы якълавну, янгычалай къурумлашывну ва принципленивню ишлери ал
бетге салына эди.
ХХ-нчы асруну ахырына таба оьз халкъымны башына къопгъан
къыйынлыкълагъа чыдама болмай, кёп-кёп алдынлы демократ къайдада
ойлашагъан къумукъ уланлар, къатынлар ва къызлар халкъыбызны бу къыйынлы
гюнлеринден чыгъармакъны оьзлеге намус билип, халкъны арасында
къудуратлы уллу уяныв ва гётерилив башлады.
Шо йылларда пайдаларын якълама айланагъан къурумларыны бир нече
оьзтерече къурумлары бар эди.
Къумукъ халкъ гьаракаты «Тенглик» шо намусну лап авур янын оьзюне
алды ва халкъыбызны тарихи уянывуну байракъчысы болуп чалышды. Иш янгыз
«Тенглик» юрютеген митинглер къатынлар билдиреген ачлыкъ протеслер,
забастовка лагерлер, ёлланы, аэропортну бегетген булан битип къалмай эди.
«Тенглик» бютюн Дагъыстанны политика яшавгъа гёз ачдырды, ватандашлыкъ
гьаракатгъа алда бир де болмагъан кюйде гёз ачдырды. Къурчлукъ ва гюч берди.
Бютюн Дагъыстан халкъны элдеги тюзсюзлюклени бирлешип, бирликде,
тенглешип алдын алма чакъырды.
Олайда, гьар халкъны оьзденлигине абур-сый этилмей туруп, ону
оьсювюне азат ёл ачылмай туруп жамиятда герти тенгликни, тюзлюкню
къаравулламакъ бош хыял экенин аян этди.
Шону булан бирче, бу оьтген йылланы ичинде, бизин халкъ оьзю миллет
гьисапда сыкълашма сюе буса, терен тарихи маънада, гьеч бир тарыкъсыз
давлагъа-шавлагъа тарымай, оьзюне гьар даимде хас болгъан саламатлыкъда,
къан тёгювсюз къайратлыгъы булан уллу инкъылапгъы тенг гелир
тавакаллыкъда дёрт-беш абат алмаса бир де ярамай деп, масъала салды.
Бу ерде айтма тийишли гёребиз. «Тенглик» башлагъан жагьлы жамият
гьаракатчылыкъ сонггъу йылларда дюньяны гьар тюрлю тарапында гётерилген
«ренкли революцияларыны» бир башлапгъы аламаты йимик гёрюне эди.
Шо абатланы эсгерип чи бизин бугюнгю активни барлыгъына къыймат
бермеге сюемен. Олайлардан. ХХ-нчы юз йыл оьтюп, ХХ1-нчи асруну башында
шоланы хыйлылары биревю дюнья сапарда буса да, артдагъы йыллар болгъанча,
гьатта бугюнлерде де мени «Тенгликдеги» гьар гюнлюк иш ёлдашларым:
Девлетукъаев Къалсын, Адильгерей Гьажиевни, Къалсын Шабазовну. Зайнутдин
Гьажимурадовну, Гьажимурат Салигьовну, Баммат Атаевни, Юсуп Алиевни,
Магьаммат Залибековну. Абдулвагьит Къанболатовну. Рашит Мусалаевни. Абас
Дациевни, Бекеев Бекевню, Амин Насрутдиновну, Наби Ибрагьимовну,
Нуритдин Нурутдиновну ва Хизири Къасумовну, Къамболат Къамболатовну,
Арсанали Ибракъовну, Бочу Бочуевни, Нурипат Арсубиеваны, Наида
Арсланованы. Уълумат Бийболатованы, Садюр Мурзаевни, Мавлет Аджиевни,
Нариман Гьажимурадовну, Умсалимат Адуеваны, Алихан Паташевни,
Абдулмугьит Сайитовну, Алимурат Алимуратовну, Осман Аджиевни,
Шихаммат Дугужевни ва мунда аты эсгерилме тийишли кёп-кёп сыйлы
чалышывчуларыыбызны ва «Тенгликдги» районлардагъы ва шагьарлардагъы
юзлер инамлы актив ортакъчыларына халкъыбызны атындан бек уллу разилик
берип эсгерме тийишли сюемен. Бугюнлерде оланы бизин арабызда иш
гёрегенлери алдыбызгъа салынгъан масъалаланы теренден англайгъангъа мен
бек инанаман ва олайда не къыйынлыкълагъа тюшюп къала буса да, халкъы учун
бир сайлагъан ёлундан олар да, олар инангъанлар да бир заманда да
тайышмажакъны бек яхшы билемен.
Шо абатланы эсгерегенде, шоланы биринчиси – узакълашгъан милли
политика гьайсызлыкъдан уянмакъ, шону кюрчюсюнде гьар-бир абатлангъанда,
айрокъда, оьзюню барлыгъын-ёкълугъун тергейгенде, гьеч бир затдан харлысыз
кюйде чалышма бажарагъан, оьзденлик ёлну ташлап, ону гюн сайын
артдырывгъа, къорувгъа ва гележегин якълавгъа гюч салмакъ. Шоллукъда бизин
халкъны дюньялагъа, бютюн яшавгъа бакъгъан оюн, пикрусун алышдырмакъны,
янгыртмакъны гьайын этме герек эди.
Экинчи абаты буса, булай болма герек эди. Халкъыбызны ич бирлиги, шо
бирликни идеологиясы ва ону туташ юрютеген гьаракаты болмагъа герек эди,
ону системасын гюн сайын генглешдирмекни, аслу масъала этип, алгъа салып
юрютмек эди.
Уьчюнчю абат буса, оланы къаншавлайгъан четимлиси эди. Халкъны оьз
тарихине, оьз тарихи ерлерине – эл, топуракъ менлигине ес болувгъа
чакъырмакъ, уьйретмек, шосуз халкъны оьзденлиги гьеч болуп гетегенге
тюшюндюрмек эди.
Бизин халкъ оьзюню миналы топуракъларына баш еслигин эки-уьч керен
тас этген. Биринчилей, пача гьукуматы чыгъарып алып, экинчилей совет
пачалыкъ колхозлар, совхозлар къуруп. «коммунизм» бу дюньяны женнети деп
инандырып. Сонгда бугюнлерде топуракъ ихтиярлыкъны янгыз оьзюню
къаравуну тюбюне салып. О да ким гьукумат къарумланы башын тутгъан буса,
обкомларбыз деп, тайпа-тухумуна пайлап, бизин халкъны Тенгири оьзю берген
мина табиъ байлыгъындан ёкълама къарайгъанлар.
Яхшы чы топуракъны аркъасына салып яда эшек арбаларына юклеп, бир
ерге де алып гетип болмайгъаны. Бусурманланы сыйлы китабы «Къуръанында»
Тенгири Аллагьутаала булай дей: «Эгерден мен сагъа берген ниъмат
топуракъгъа сансымай, писиремей янашсанг, онда мен сени орнунга шо ерге
башгъа халкъ алып гелип ерлешдирермен».
Огь, не ажайып гючлю аятдыр. Гелигиз, шо аччы буварывдан баш
къачырагъанлардан болмайыкълар.
Иш ишге тюшегенде, буссагьат, бугюн биизин ана элибизге, ата
топуракъларыбызда не йимик гьаллар тува барагъанны халкъыбызны кёп яны
билмей тюгюл…
Къумукълагъа бугюнлерде де Россияны законларына таянып, юрт
хозяйстволарда къалгъан топуракъларын оьз арасында тенг пайлап алма ихтияр
берилген эди, тек халкъыбызны арасында гьайсызлыкъ ва пасат хантавлукъ бар
саялы, бу масъала заманында чечилмеди.
Бу ишдеги пакарсызлыкъ, айрыча ич арадагъы тартышывлар – бизин
юртланы тавакалсызлыкъгъа теберди. шо гьал буса бютюн миллетибизге бек
зараллы болуп чыкъды.
Шоллукъда (бир мисал) Шавхалтирмен колхозну бары топуракълары
биревню еслигине тюшдю. Къапчугъайны топуракълары къангып гелген
елевчюлени ихтиярына чыкъды. Эшитгенсиздир – бир заман макъталгъан Яхсай
юртну беш минг гектар топурагъы базар сатывгъа салынды. Макъталгъан
Сарихумубузну айланасы гелгенчилени еслигине берилди. Бир заман
уьстюнлюклерине оькюреген Эндирей юртлулар оьзлеге тюшген пайланы
гелгинчилени къаравуна берип, олар оьсдюрген согъан сабуланы ятлардан сатып
алып яшайгъан жамиятлыкъгъа айланма башлады. Бизин бырынгъы
хазарлыкъны башлагъан Башлыгентибиз 20 – 25 гектар топуракъларындан
магьрюм этилди. Къайсы юртубузгъа къарасанг, Къакъашура булан Дёргели,
Гьели (булай юртлар дагъы да болма ярай) къайрылары топуракъларына
байлавлу вай-гьарай «йыр» эшитесен…ишлерибиз шулай гетсе бизин халкъны
гележеги ер мюлклюгюн абурлап, сайлап билмей, къайдан ел уьфюрсе, ари-бери
авлана турагъан къаммакъгъа ошамасмы экен?
Топуракъ масъаланы янгы кюйде. «революция» гьаракатда тенг адам ва
хозяйство башына пайлап юрютеген юртлар деп, Къумукъда,
Къарабудагъгентни, Эрпелини, Янгыкъумукъну. Къакъашураны, Агъачавулну
эсгерме ярай. Бу да, тюзюн айтсакъ, тенгликчи юрт активистлени къаныгъывлу
гьаракатыны гьасили эди.
Къумукъдагъы къалгъан юртларда буса топуракъ къоллавгъа янашыв
гьалларыбыз бек къыйынлы, оланы кёбюсю пачалыкъ предприятиелени (масала,
алдынгъы консервтрестге берилип, кёбюсю ерли жамиятлыкъланы
ихтиярлыгъындан алынып, тозулувгъа ва базар сатывлагъа тарыды.
Гьали буссагьатда да …. болушлукъ этилмей турагъан кёп къумукъ юртлар
бар. Оланы бирлери – алдынгъы бир заманлы колхозлар, совхозлар. Совет
гьукумат къайтып гелмесми экен деп буту-къолу къартыллавгъа тюшген дей
умут этип туралар.
Бу тайпа масъаланы бизин халкъ учунгъу лап аччылыгъын
тёбенкъазанышлы тенгликчи ювугъубуз Аселдеров Зайнутдин йимик бизин
милли гьаракатчылар гьукуматдан пайланагъан кредитлер юртхозяйство
чалышывчуланы къайсы миллетли тайпаларына аслу гьалда берилеген бек яхшы
билелер. Республиканы башчыгъындан алдагъысы тайдырылып, башчылыкъ В.
Васильев гелмеклиги булан хыйлы алдынгъы коррупция клан группаланы
башчыларын туснакълап тайдырылгъан буса да, бизин яшавну кёп ерлерин
алдан берли орунлашып олтургъан эсгиликлер бары да лабарын тас этерден
гьали де ишлерибиз арек.
Шу ва шугъар ошагъан оьзге масъалаланы чечегенде гьайсыз ва чарасыз
къалмасын учун, бизин халкъгъа республикадагъы ва бютюн Россиядагъы
политика-пачалыкъ къурум гьаракатдан ягъада къалма ярамай эди, бу процессге
актив кюйде къошулма тарыкъ эди.
Бу да шо саялы бизин жамият элита учун бирдагъы бир – дёртюнчю
масъала болуп токътай. Гьали бугюнлерде масъаланы иттилиги сакълангъаны
тарыкъ.
Шулай талапларына ёл ачмакъ учун «Тенглик» къуруму оьзюню
республикада юрюлегени ва болма тийишли янгылыкълагъа янашывун РФ-ни
президентлерине, Дагъыстан республиканы къурумларына арты уьзмейли
билдирив этип, талаплар сала турду.
Бизин талапларыбызны кёбюсю арагъа салып ойлашылып, къабул этилмей
къала эди буса да, амма оланы бир нече принципли маънасы булангъылары
гьисапгъа алынмай къала эди. Олардан бирин эсгерейик.
Дагъыстан гьукуматы гьалиден Пачалыкъ думаны къаравуна
Къумукътюзден тав къотан хозяйстволагъа берилген топуракъланы ва оланы
тюзде къурулгъан юртларын 200 – 300 чакъырым аридеги тав районлагъа
гийирмек, олагъа толу ихтияр бермек талап этип, законопроет язгъан эди.
заманында билип, шогъар миллетчиликни аламатына йимик къыймат бердик.
Шо къастны бюс-бютюнлей «об общих принципах организации местного
самоуправления в РФ» деген законгъа къаршы чыгъагъанны гёрсетдик ва шо
тюпден таба онгарылгъан законопроектни гери урдурдукъ. О бизин халкъгъа
къаршы бакъдырылгъан гезикли бир уллу нажжаслыкъ эди.
Шу тайпа масъалалар бизин халкъ учун ону милли ккъурумуна айлангъан
«Тенгликге» лап жаваплы ишлени бириси болуп токътады.
Шулай ишлени ахырына чыкъмакъ учун, биз оьзлеге бек уллу
къувунлукъда эки-уьч адамдан вакилликлер йиберген Азербайжандагъы,
Къазахстандагъы, Татарстандагъы ва Мсоквада гёрмекли ишлени башын
тутгъан дос-ювукъ адамларыны бизге яхшы кёмеги тийди. Ону гьакъында, о
заман бирине де билдирме ярамай эди буса да, гьали айтып, шо досларыбызгъа
гьакъ юрекден баракалла билдирмекни тийишли гёребиз.
Шулай гюнден жумагъа, жумадан айлагъа, йыллагъа чыгъа туруп, санап
айтсакъ, кютюлген кёп ишлерибизден, чечилген кёп маъслаларыбыздан хабар
берме тюшер эди. Олардан аслуларындан бир нечесин «чабувул» къайдада
эсгергенде, «тенгликчилени» бек къыставул талаплыгъы булан бир заман
ёкълангъан Хумторкъали районубуз янгыртылгъанны, гючден гёчюрюлюп,
ерине гелген Кахулай, Альберигент юртларыбызгъа юртсоветлерин янгыртып,
школалар къурулгъанны, бу юртлагъа башында Таргъу жамият булан бирче бир
заман пачалыкъны оьзюню айыбына гёре департация этилгенине аз буса да
къайтарыш этегендей – шагьарны гюнбатыш ягъасында Семендер поселок деп
янгыюрт къурма топуракълар берме борчлу этгеникни ва олайда бизин сыйлы
Таргъу тавубузну къая башын тешип таш чыгъарыв карьерлени токътатып
тайдыргъанны ва нече тюрлю гьалланы къумукъ бир гьаракат тюзлеп болгъанны
эсгерип айтма ярай эди.
Шоллукъда «тенгликчилени» тынчайма къоймас талаплыгъы булан
къумукъ районланы ва юртланы 20-ден да артыкъ точкаларында башгъалар елеп
барагъан, елеп турагъан ерлеге бизин адамлар белгиленди. Хасавюрт шагьарны
ва районгъа башчылыкъ къурумлары бизин халкъ вакиллерине берилди, беш
районда халкъ булан бирче чалышып болмагъан башчылары тайдырылып, янгы
адамлар белгиленди…
Ишлерибиз шулай гьалгъа чыгъа бара эди чи, гьатта къумукъ юртланы
башчылары этилинип башгъа миллетлени вакиллери салынма башлагъан эди.
Район, юрт советлерде, республика парламентге сайланып, депутатланы
арасында «Тенгликге» янсыллы адамланы санаву артма башлады.
Ихтиярларын якълагъан къурумланы системасындагъы гьал аз буса да
яхшы янына алышынды. Уллу чалышывланы, забастовка лагерлерде токътавну
натижасында къумукъ тюзге Магьачкъаланы Къараман боюнда башгъа ерден
гёчюрюп, янгы район болсун деген къастланы токътатма болдукъ. Шо бир
девюрде кёп-кёп къумукъ юртлар артма ва генглешме башлады. Янгы Таргъу,
Янгы Кахулай къурулду. Эндирейни тёбен бетинде бирдагъы Эндирей ерлешди.
Бырынгъы Къапчугъайны, къазиюртну янгыртыв масъалагъа гиришдик.
Къызылюрт шагьар башчысы этип бир гезик сама къумукъ адамны салажакъ
этдик. Ва шолайда къумукъ юртланы топуракъларын алып, гьукумат
къурумланы оьзлени инвестициялашдырыв планларын токътатдыкъ. Муна
шолай планланы бири Къарабудагъгент районну денгиз бой топурагъында
«немецкая деревня» деп юрт къурмакъ деген къастларын яшавгъа чыкъма
къоймадыкъ. Хумторкъалы районда ва къумукътюздеги ерлерде, табиъ
байлыгъын бузуп, цемент ва шиша заводлар къурув къастларына къаршылыкъ
билдирдик. Аграхан заливни ва Сарихумну айланасындагъы пучлукълагъа ахыр
салдыкъ, оланы аманлыгъын якъладыкъ…
Политика маънагъа салып айтгъанда, «Тенгликни» ва Россиядагъы башгъа
къурумланы чалышувуну натижасында Совет Союздагъы бир партиялы
тоталитар режим чёкдю деп айтма ярай. Ва аммма, не этерсен, эсги режимни
тайдырма бажарылса да, эсги режимни адамлары Дагъыстан йимик бютюн
Россияда да гьукуматдагъы башчылыкъны оьз ихтиярыны тюбюне алынгъанны
токътатма болмадыкъ. Бу гьалны себеби, озокъда, гьар заманда йимик, бютюн
пачалыкъ даражасында сыралашгъан бирлик гючлер ёкълукъ эди.
Айтма тийишли, «Тенгликни» девюрюнде къумукъ интеллигенцияны
арасында да уллу уяныв бек пайдалы тербениш башланды. Алимлени гьаракаты
булан шо 30 йылланы ичинде тарихибизде гьакъ герти илму ахтарыв ишлер
артды, алда айтардай маъна берилмей тургъан тарихи чалышывчуларыбыз,
тарихи китапларыбызгъа, гьатта унутулуп бите барагъан милли игитлерибизге,
гёрмекли язывчуларыбызгъа, ойчуларыбызгъа (У. Буйнакский, Абусупиян
Акаев, Солтан-Мут, Умму Камал, Ж. Къоркъмасов ва олагъа ошагъан нече
кёплер) бизин халкъны дюнья англав ва ругь байлыгъы болуп гёрюнме ва эл
арада къыйматланма башлады.
Эгерден алда йылларда бизин милли тарихи англавларыбыз эки-уьч юз
йыллардан ари бармай, оьзюню бырынгъы узакълыгъына бойсынмай
билдирилип къала эди буса, бу артдагъы отуз йыллыкъ уллу уянывну
йылларында къумукъ тарихчилик ва олагъа къошулуп ана тилибизни,
адабиятыбызны ниъматын уьйренив кёп юз йыллагъа ва минг йыллагъа
теренлешип, генг дюнья даражада ой къурувчу цивилизацияны бизин
къумукълукъну тиркеме болду.
Шу токъташдырывну гертилигине тюшюнмек учун къумукъ алимлерден
дюньягъа аты белгили Мурад Аджини тюрк тарихин уьйренивге гелтирген янгы
жагьлыкъ берип Камил Алиевни тарихи, кёп йылланы боюнда бизин халкъланы
кёп ханлыкълар, шавхаллыкълар Кавказ Хазар – Каспий денгиз боюндагъы
халкъланы пачалыкълашдырывгъа багъышлагъан китаплары ва белгили алим
Къалсын Къадираджиев йимик генг дюнья даража тиллер булан тенглешдиривде
къумукъ тилни дёрт томлукъ этимологиясын язмакълыгъы ва олагъа ошагъан
къумукъ алимлени илму талпынывлары бирдагъылай янгы девюрден милли
уянывну аламатлары йимик къыйматланма башланды.
Шону йимик къумукъ адабият процессни тарихи гелишине артдагъы 15-20
йыллар болгъунча Йырчы Къазакъны йырлары булан тамамланып къала эди
буса, (1940 – 1959, 1979-нчу йылларда печатдан чыкъгъан къумукъ поэзияны
антология китапларында шолай гёрсетиле, бугюнлердеги бизин халкъны
адабиятыны тарихи теренлешивю минг йыллардан да узакъ теренлешди.
Адабиятыбызны «Асрулар сезе гелген асил сёз» деп янгы минг йылланы
антологияны печатдан чыкъды.
Шу барышда бизин къумукъдагъы бугюнгю жанлы адабият процессге гёз
къаратгъанда «Тенгликни» девюрю – Аткъайлардан, Анварлардан,
Абдулвагьаплардан сонг алда бир де болмагъандай бек къурч ва гьайран
жанлыгъы булангъы, Тенгириден халкъыбызгъа берилген бир инсан ниъмат
болуп Акъай Акъаевни, Магьаммат Атабаевни, Бадрутдин Магьамматовну,
Агьмат Жачаевни, Шейит-Ханым алишеваны наслусу гелди. Адабиятыбызны
дюнья даражагъа къошулувдай ангы чалынды, артды, ону инсаплыкъ гючю
гьар-бир янындан оьзюн гёрсетме башлады.
Акъай Акъаевни поэзиясын да, ону яратывчулугъу булан бугюнгю
адабиятыбызгъа: тарихибиз бизин танг заманыбыз, осуз бизге алгъа барыв ёкъ
деп, жанлы тарихи генглик къайтма башлады. Алдагъы наслу тайпаланы
игитлиги, бизин заманны ватандашлыгъы йимик суратлана башлады. Шолай анг
алма башлады ва шону булан бирче бизин замандашларыбызгъа – халкъгъа
«бизге сюйкеле яшагъаныкъ таман» деп чакъырыв тавуш чалынды.
Бу тайпа янгылыкъланы эслей туруп, сорама сюесен: башгъа адабиятларда
«Урлангъан ажжалны» ва шону йимик Къуръанны ана тилине гёчюрген
шаирлени гёрсетип, айтып болур бармы? Бизин девюрде Атабаев Магьаммат
йимик яда бизин шу девюрдеги поэзиябызда йимик бютюн, дюнья халкъларыны
адабиятларында бизин Бадрутдин Магьамматовдай «Женнетни азабы» деген ат
булан бугюнгю яшав философиялы уллу поэзия китап язгъанны яда ону йимик
оьзюню поэмасында Шекспирни де ва Йырчы Къазакъны да бир-бирине
къатнашдырып, янаша салып, девюрлени сезип, пикирлербиз къайнатагъан ва
чартлатагъан бола бусагъыз дагъы шаирни гёрсетигиз, ёкъ. Амма бизин девюрде
бар.
Бирдагъы бизин девюрден ону санав янына къарап, тюз англашынсын учун
бир-нече маълуматлар гелтирейик. 14-нчю юз йылда яшагъан италиялы Б.
Петрарка уьч юзден бираз кёп сонетлер язгъан. 16 асруда В. Шекспирни
сонетлери 150-ден бираз оза, бизин къумукъ ватандашыбыз Жачаев Агьматны
бир уллу китабында о язгъан сонетлени санаву 600-ден де артыкъ. Ондан къайры
дагъы ерде биз атасына, анасына немкъорай янашагъан уланына, къабурундан
сыпгъырылып эртен танг вакътиде гелип, уланыны къапусун къагъып,
чыгъарып, налат берип, сыпатына тюкюрюп гетген ерни яда гезикни дюнья
адабиятында дагъы ерде гёрмежексиз!
Алишева Шейит-Ханымны поэзиясы буса, бизин адабиятгъа бизин
девюрде оьзю булан бизин яшавубузну асил къыйматы гьисапда чечилеген
къатынгишилик поэзия ахырынчылай токъташды. Ону булан биз айры эсгерме
тийишли гёреген зат савлайын … анадашлыкъ, къызардашлыкъ, олжалыкъ …
чеберлик мукъамда бизин милли эстетикабызгъа Шейит-Ханымны поэзиясы
булан башлап гелди. Ону булан бирче «Биз барбыз, къумукълар, барбыз» деп
анадашларыбыз булан бирче эренлеге, эренлигибизге намус гёзеллик уятагъан
чакъырывлар, оьр инсаплыкъны аламатлыкъ тавушу «Тенгликни» йылларында
лап башлап Шейит- Ханымны поэзиясы чалында.
Бизин башыбыздан оьтген кёп гьалланы сезе туруп, шо девюрдеги бизин
адабиятдагъы, айрокъда, шаирликни тармагъындагъы янгылыкъ излевчю ва
яшавгъа инанч танглар шу белсенивлени гьасилин чыгхъарып къыйматлав китап
бар буса, о бир Амирхангентли Къадирмурзаны «Анжа-наме» китабы йимик, бек
маъналы бизин заманны «Ругь-наме» китабы болажакъ эди.
Балики, «Тенгликни» президиуму ХХ-нчы асрудан ХХ1-нчи асругъа
чыгъагъан гече язгъан манифестли «Аманат-наме» китабында айтылагъандай
бизге алгъа гетмек учун дюньядагъы бир хас аты халкъ гьисапда башлап бары
затдан алда оьзюбюз, оьзюбюз деп озма тарыкъдыр?! Шу ёлубузда бара туруп
оьзюбюз етген, баргъан булан дюньяланы толумлашдыра юрюмек учун! Балики,
бизин гьар даимлеге ойчубуз Й. Къазакъ Сибирден язгъан кагъызында «Халкъым
мени дол дюньялагъа ошавлу» дегенде шу затны дюнья даражадагъы
талпынывну айта болгъандыр. Шу аламатны теренине тюшюп англав алмакъ
учун, тарыкъдыр, балики, белгили къумукъ алимлери Гьамит Бучаев йимик
ингилис тилде алты томлукъ язып яда буса Таргъуну белгили чалышывчусу
Арсен Атаев йимик 26 томлукъ китаплар язып, барыбызны-ёгъубузну терен
ойгъа салып, тергеп, пикирлешип къарама герекдир.
Бу тайпа мисаллар бизин не ойгъа тебере. «Тенгликни» девюрюнде
къумукълукъгъа дюнья даражадагъы ойчулукъгъа бакъгъанда гьасирет бек
къопду. Илмуда, адабиятыбызда янгыз оьзюню пагьмусуна таянып къалмай, Л.
Толстой да айтгъанлай, къан-тер тёгюп ишлейген адамлар гелди. Айта турсакъ
бу тайпа дагъы да кёп мисаллар бар.
Гьасили, бизин халкъ, алим ва язывчу бир адам янгы «Тенгликни»
девюрюнде милли яшавну хыйлы янларына янгычалай къарама, янгычалай
янашып иш гёрме башладылар.
Муна шо йылларда бизин халкъны белгили тарихчиси Сакинат Гьажиева
оьз халкъыны гьакъында эки томлукъ китап язып чыгъарды. Шону булан бир
вакътиден башлап бугюнлеге етгенче къумукъ юртланы гьакъында 15-ден
артыкъ оланы тарихи ва бугюнгю гьалларындан хабар береген китаплар
язылгъан.
Шу йылларда алда ябулгъан район газетлер янгыдан чыгъарыла башлады.
Нечакъы къыйын буса да, китапланы къумукъ тилде чыгъарылагъаны уьч-дёрт
керен артды. Шолай да къумукъ театргъа тахшагьарда гёрмекли бина
къурулду….
Къуршап алгъанда, шу 20–30 йылланы ичинде къумукълукъ (илму
гьаракатда, язывчулукъ, шаирлик талпынывларда) уллу толумлашывну
аламатына айланма башлады.
«Тенглик» ва тенгирчилик булан байлавлу бешинчи абат буса бизин халкъ
учун булай къалипде геле эди. Эсгерилген ёлну теренден англап, бютюн дюнья
гьалларына, халкъланы къаравларына тюшюнювлерин, оюн-пикрусуну
янгыртылажагъына шеклик ёкъ эди. гьар-бир затда озув билимни, гьакъылны ва
усталыкъны натижасы болма герекни биле эдик. Шону учун, билимге
гьасиретлик, илму чалышыв ал бетге чыгъа эди. Шо недир десегиз, халкъны
аста-аста генг дюнья сынавлагъа чыкъмакълыгъы, таянмакълыгъы, бютюн шу
къайдалы лайыкълагъа ес болмакълыгъы.
Биз Аллагьны тюбюндеги Ер юзюню (планетаны) халкъыбыз инсанны ва
оьр инсанлыкъны байрагъы – тенглик! Бизин миллетлигибиз Дагъыстанны,
Кавказны, гьатта Россияны дазулары булан да битмей. Биз дюньядагъы кёп
миллион санавдагъы тюрк миллетни айырылмас бёлюгюбюз. Тарихибиз де,
культурабыз да шолай. Шо саялы Къумукъда оьзденлик де, оьзтеречелик де,
билимге гьасиретликни, терен англавну, гьакъылны ва оьр инсаплыкъны,
культураны даражасы болмагъа герек деген масъала эди.
Милли элитаны, айрокъда, оланы гёрмекли ишлерде машгъулларыны ва
ерлердеги простой халкъны арасындагъы ватандашлыкъ, халкъчылыкъ,
чалышыв учун гьар заманда бек пайдалы онгайлыкълар яратгъан. Шо меселде
халкъ гьаракатыны гючленмегине себеп болуп гелген.
Оьтген йылланы ичинде шу къайдалы масъалаланы эслегенде «Тенгликни»
ишлеринде яхшы кёмеги тийген къумукъ район ва шагьар башчыларындан
Абдурагьим Бексолтановну, Магьамматрасул Алхлаевни, Къапур Исаевни,
Сапиюлла Къарачаевни ва Магьачкъала шагьар башчыларындан Саид Амировну
айрыча эсгермекни тийишли гёребиз.
Белгили кюйде, Таргъу, Кахулай, ва Альберигент юртлулар (олар булан
бирче Къазиюрт да, Къарасувотар юртда) 1944-нчю йылда пачалыкъ
къурумланы къарары булан гючден гёчюрюлюп, депортация этилгинге
мюкюрлюк этсин деп талап салып, гьар тюрлю совет къурумлагъа кёп йыллар
бола эди. Болса, болсун, бу масъала гьеч еринден тербенмейгенни бары да халкъ
биле эди.
Магьачкъала шагьар башчысы С. Амиров бу масъаланы шагьар
депутатланы жыйынына салып, ойлашып, эсгерилген уьч де юртну гючден
гёчюрюп, пачалыкъ къурумлар бек уллу янгылыкъ болгъангъа хас къарар къабул
этди ва о масъаланы республика къурумланы къаравуна берди.
Бу абат, озокъда, «Тенглик» булан бирче чалышагъан «Анжи» деген
комитетни шо йыллардан политика чалышывда инг гёрмекли натижасы болду.
Бу тайпа ва булагъа ошагъан башгъа тюрлю милли масъалалар, эли учун
къайратлы ва гьаракатчы яш наслу гелмей туруп, ахырына ерли кютюлмежегин
биз башданокъ биле эдик. Неге тюгюл, тарихи янгырывну девюрлеринде гьар
заман янгы наслуну тарбиялав, охутув инг гёрмекли ерни алып токътай. Шо
йылланы ичинде «Тенгликни» кёмеги булан юзлер булан къумукъ яшлар ерли
вузлагъа тюшюп охугъанны ва тыш пачалыкъларда охуп къайтгъанны эсгерме
ярай.
Шу тайпа масъалаланы чечегенде, «Тенгликни» герти халкъчылыкъ
гьаракатын герти англап, Дагъыстан юрт хозяйство институтну ректору,
профессор М. М. Жанболатов, Дагъыстан педуниверситетни ректору, профессор
И. Шейхов ва Дагъыстан халкъ хозяйство институтну ректору, профессор Г. А.
Бучаев бизге болагъан бары да кёмеклерин этдилер.
Бизин шу къайдалы ишлерибиз бугюнлерде де узатыла. «Тенглик»
къурумну гьалиден йигирма йыллар алдын Къазахстандагъы Къазах ва Тюркия
Халкъара университетине гьар йыл 10 – 15 къумукъ яшлар ва къызлар йибериле.
Шо университетни тюрлю-тюрлю факультетлеринде охуп, билим алып гьар ерде
ишлеп турагъан юзлер булан белгили къумукъ специалистлер иш гёрелер.
Бугюнлерде шо университетде гьар тюрлю къумукъ юртлардан барып
тюшюп, охуп турагъан 40 – 50 яш бар.
Биз гьалиге ерли де гёз алгъа тутуп, ишге салып башына чыкъма болмай
турагъан бир масъала – халкъчылыкъны къастларыны кюрчюсюнде къурулгъан,
тезден берли ойлашылып, программасы тизилген Къумукъ халкъ университетин
ишге салма болмай турабыз…
Белгили болгъаны йимик милли идеологияны, миллет янгыртывчу ишни
масъалалары бир къысгъа кампаниягъа, бир аз девюрге сыйышмай ва салынмай,
кёп заманлагъа арты уьзюлмей юрюлюп тура.
«Тенглик» оьзюню алдына салынгъан уллу борчланы, программалы
масъалаланы гьали де барын да кютюп битмеген. Оланы неге кютюлмегенини
себеплери ачыкъ ва аян. Биз пачалыкъ къурум тюгюлбюз. Биз жамият
къурумбуз.
Амма тенгликчилер ва бизин булан гьаракат этегенлер гележекде де шо
программланы кюрчюсюнде чалышывун инамлы кюйде узатажакъгъа бек
инанабыз. Билебиз, бизин 30 йыллар чалышывубуз ва сынавубуз бизин халкъгъа
миллет гьисапда не етишмейгенликни теренден сезме имканлыкъ берди. Ва
гележекде де, шогъар асасланып ишин юрютме бек уллу инамлыкъ ярата.
Унутмайыкълар, бугюнлерде де бизин халкъны муна шулай бютюн
миллетни атындан къайратлы къурумчулукъ етишмей.
Эгер шулай сыралы айланыш булан бирче, увакъ-тюек гюнлюкге алданып
къалмай, бизге бир этгенге эки этербиз деп турагъанларыбыз кёплешген сайын,
биз гьакъ герти оьзденлешивню ёлуна чыгъажакъбыз.
Мени гьисабымда, шо бир тутгъан ёлубузгъа тавакаллыкъ, ахырына ерли
инанч, къатты жамиятлашыв политикада, пачалыкъда, маданиятлыкъда гьеч бир
де артда къалмай чалышывчулукъ, сиптечилигибизни тас этмей, къасткъылып
айланмасакъ, яшав бизин янгы оьрлюклеге чыгъармай къоймажакъ.
Бизин халкъны тарихи яшавунда юрюлюп гелгенде йимик гьалиги
наслулагъа милли тёре гесип, ону бирлешип кютювчюлюк мердешлр етишмей,
шо саялы буса ярай, гьалиги бизин заманда къумукъ халкъны атындан пачалыкъ
къурумларында кёбюсю гезиклер пачалыкъ ишлени алдагъы заманларда йимик
оланы къурмакъ учун къанын-жанын берип ябушагъанлар (У. Буйнакский, Ж.
Къоркъмасовдан) елемей, кимни къочулугъу ва акъчасы кёп буса, шо барып
елей.
Ишлерибиз шулай гьалгъа чыкъгъан сонг, халкъ да оьз янындан милли
пайдаларын писиремей юрютеген гьакимлени жамият инкарлыкъгъа салып,
тарыкъ буса, эл атындан айыплавгъа тутма болмай къала башлагъан.
Биз бу барышыбызда савутсуз къатып чалышывгъа гьазирлигибизни ва
оьзюбюз тутгъан ёлгъа ахырына ерли аминлигибизни гёрсетме герекбиз.
Бизин милли гьисаплашывубуз, далапчылыгъыбыз муну булан битмей. Биз
пачалыкъ янындан гьар халкъгъа бырынгъыдан берли берилген миналы
топуракъ ерлеринде гьалал еслик этмек учунгъу тюзлюк яратагъан законлар
чыгъармакъны къаравуллайбыз. Бизин англар бугъай деп, болгъан чакъы
чыдамлыкъ гёрежекбиз. Гьаракат къурумубузну болгъан чакъы яхшы умутлагъа
асасландыражакъбыз.
Шу ва шугъар ошагъан излевчю ойларыбызгъа таянып, «Тенглик» гьали
энниден сонгъу девюрдеги тактикасын ва стратегия алгъа талпыныв алымын
белгилеме ва къаст этме герек болажакъ.
Дюньяда бар затны башы – инсан ва огъар Тенгирибиз аз болжалларда
береген ону яшавудур. Яхшы ойлашып къарайыкъ, бизин халкъ оьзюню гьалиде
«Тенглик» девюрюнде, ол янгыз оьзюню башыны гьайын этип тюгюл, бизин
учун да, оьзгелер учун да, савлай зор пачалыгъыбызда оьр инсаплыкъгъа
етдиринки ёл алсын деп чалышды.
Бугюн биз, халкъыбызны шу ёлуна ахырына ерли берилип, къанын-жанын
аямай къыйнала, яна, яшавларындан айырылып гетген бизин халкъны гьакъ
герти къагьруман адамларына йимик биз оьзлеге гьюрмет этип гелеген Хожа
Мажитовну, Тотурбай Тотурбиевни, Багьавутдин Гьажиевни, Анвар
Гьамитовну, Акъай Акъаевни, Магьамматсолтан Ягьияевни, Абдурагьман
Аселдеровну, Абдулла Хасболатовну, Арслан Халиловну, Абдурагьим
Къандавуровну, Айнутдин Дааевни, Баммат Атаевни, Майминат Чопанованы,
Ибрагьим Баммтуллини, Микайыл Абуковну, Гьажи Хангишиевни, Даниял
Тулпаровну, Зубайыл Хиясовну, Василий Борангукну, Иса Исабековну,
Къазихан Къазанбиевни, Атай Алимурзаевни, Камил Атаевни, Айнюк
Агьматовну, Айнутдин Мамаевни, Башир Акаевни, Магьаммат Магьамматовну,
Жамалитдин Салигьовну, Багьавутдин Ихласовну, Хожа Забитовну, Магьаммат-
Расул Ибрагьимовну, Наби Дагьировну, Давут Давутовну, Умар Теймуровну,
Абдуллабек Абдуллабековну, Набиюлла Жангишиевни, …. Абдуллаевны, Дадав
Дадаевни, Мухтарпаша Межитовну, Гьамит Къылычевни, Абдул-алимхан
Солтановну ва олай да халкъчылыкъ чалышывланы тарихинде къалажакъ оьзге
кёп-кёп ёлдашларыбызны атларын айры тутуп эсгермекни тийишли гёребиз.
Заманлар гетер, иншаллагь, мен инанаман, гелеген наслулар яшавларын
оьз халкъы учун къурбан этген игитлерин унутмас, эсге ала турур. Биз буса,
бугюн савлагъа, олагъа «Тенглик» гьаракатны асгерчилерине йимик эсделик
тургъузувну кююн ойлашма герекбиз. Балики де, «Тенгликни» эсделик китабын
артгъа салмай, язма заман болгъандыр.
Тенглик – гьакълыкъ, гьалаллыкъ, бирлик, тюзлюк, халкъчылыкъ, оьр
инсаплыкъны аламаты, терен инанч уллу сыралашгъан асгериники йимик
къастлар, къайратлы чалышыв гьаракат; о бир янгылыкъгъа, эркинликге,
харлысызлыкъгъа, ярыкълыкъгъа, талпыныв. О уллу милли уяныв, о – давсуз
гьал инкъылап.
Булар барысы да бизин халкъны къанына синген. О бизин халкъгъа
даимликге берилген къысмат!
Неге? Неге тюгюл, дюньядагъы гьар халкъны: бизсиз аламлар толу
болмажакъ, бизсиз тюзленме де тюзленмежек деп ойлашагъаны герек!
САЛАВ АЛИЕВ, «Тенглик» гьаракатны председатели.
Уважаемые подписчики и гости нашей страницы!
Предлагаем для чтения другие интересные статьи :
История
ТОРГОВЫЙ ПУТЬ ИЗ КУМЫКИИ (КУМУКИИ) В РОССИЮ
РОССИЙСКО-ТУРЕЦКИЙ КОНФЛИКТ В КУМЫКИИ (КУМУКИИ)
АДМИНИСТРАТИВНО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ УСТРОЙСТВО ШАУХАЛЬСТВА
КУМУКСКИЕ (КУМЫКСКИЕ) САЛА-УЗДЕНИ
Кумыкская аналитика
Дагестанские заблуждения о тюрках
ГОРЦЫ В КУМЫКСКОМ ВОПРОСЕ
Технология выхолащивания
Некоторые особенности массовой психологии
Краеведение
ДОРОГАМИ ТАРКОВСКОГО ТУРИЗМА
БУЙНАКСКИЙ РАЙОН – ЗОНА ТЮРКСКОГО ЭТНОТУРИЗМА
Шуринка и закрытый Каспий
Таргу-Тав: зимний обход
СЛЕД ЦАРИЗМА В ВЕРХНЕМ ИШАРТЫ
КАПЧЫГАЙ: НАСКАЛЬНЫЕ РИСУНКИ И КРЕПОСТЬ АЙСУЛАМАТА
Карабудахкенский район: круги на траве и тюркские поселения
ДРЕВНОСТИ КАРАБУДАХКЕНТА
Гели: истоки вдохновения и «курган-призрак»
НА РОДИНЕ КАЙЫ
ГЕЛЬБАХ И ЗИЯРАТ СОЛТАН-МАХМУДА
Тюркские петроглифы Ташбаша и Къызыл-Яра
Европа и Азия на родине Коркмасова
РЕДУКТОРНЫЙ ПОСЁЛОК И РЕВЕРС УРБАНИЗАЦИИ
БУХТА И ПОЛУОСТРОВ В АНЖИ-КАЛЕ
ТАРГУ И ТАМГА ШАУХАЛОВ
КАЗАНЫШ: МЕЖДУ СКИФИЕЙ И БИРМОЙ
КУМУК, КРЫМ И ВОИНЫ ТУРАНА
В МЕХТУЛИНСКОМ ХАНСТВЕ
ХАРКАС: ГОРОДИЩА И ЗИЯРАТЫ
Целебные ключи, бирюзовая вода и старый мост
Город Башлы и каменные колодцы
Герменчикская крепость, тюркские тамги и Люксембург
Буглен: по местам открытий
ПЕТРОГЛИФЫ И СТАРЫЙ ВОКЗАЛ
АМИРХАНКЕНТ И ТУРЕЦКИЕ ВОИНЫ
ГИЧЧИ АНЖИ
ПАМЯТНИКИ АТЛЫ-БОЮНА
БОЙНАК И ИНЧХЕ
ПЕЩЕРЫ, РОДНИКИ И АРТЕФАКТЫ В ГЕЛИ
ОБЪЕКТЫ КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ В БОЛЬШОМ КАЗАНЫШЕ
ПУШКИН, ГМЕЛИН И КАЯКЕНТ
ВЕЛИКАНЫ ЧОКАЮРТА И ПЕЛИКАНЫ АДЖИ
В ЭРПЕЛИНСКОМ КНЯЖЕСТВЕ
КАЯКЕНТ – БАШЛЫ – ЯНГИКЕНТ
ТАКАЛАЙСКИЕ ОЗЁРА И ДОМА КУМУКА
НАРАТ-ТЮБЕ И УЩЕЛЬЕ НАРТОВ
Религиозная тема
Известные деятели мусульманского духовенства Дагестана.
Военная тематикаГероический подвиг Сапиюллы Камиловича Гаджиева:
ПРЕДСКАЗАНИЯ ШЕЙХА АБДУРАХМАНА СУГРИ
Камиль Рашидович Абдуллаев:
Дошедший до Берлина и водрузивший на один из шпилеи рейхстага Красное Знамя
Мамам къайда болсада, намуслу кюйде ишлеп, иш ёлдашларыны ва юртлуларыны абурун къазанды:
Акаев Мамам Шугаибович
Къумукъ тилде макъалалар
ТАРИХИБИЗНИ ТАЛАПЛЫ ВА ТАЛАЙЛЫ ТАРМАГЪЫ ЭДИ.
УЛЛУ МИЛЛИ УЯНЫВНУ ЙЫЛЛАРЫ ЭДИ
Дорогие читатели, мы ценим Ваши комментарии и пожелания!
Ставьте лайк и подпишитесь на наши каналы:
Если Вам понравилась статья, поделитесь в социальных сетях!Официальный сайт atakumuk.ru
Источник
