ТАРИХИБИЗНИ ТАЛАПЛЫ ВА ТАЛАЙЛЫ ТАРМАГЪЫ ЭДИ.

«Тенглик» къурумну 30 йыллыгъына багъышлана

Бир-бир тарихи маълуматлардан белгили болгъаны йимик, 17-нчи асруну
башында Таргъу шавхалланы башчылыгъы булан Таргъу тавну гюнчыгъыш
буччагъында ва олайда Къойсувну бери боюнда бир-нече керен къумукъ халкъ
къурултайлары оьтгерилген.
Халкъны яшавунда тувагъан – бютюн эл булан байлавлу къувунлар, яшав-
туруш гьаллар, шолай да бютюн милли жыйылыш ва къатнашыв, ойлашып
къарамакъ намус болуп арагъа салына болгъан.
Тек не этерсен, о бырынгъы съездлени гьакъында берилеген бир-бир
маълуматлар бар буса да, оланы документально токъташдырылып бизин
замангъа етгенлери гьалиге генг арагъа чыгъып, яйылып битмеген.
Амма бизин янгы девюрде, кёп халкълар бек къыйналып тизген Совет Союз
уллу пачалыкъ чаналав ёлуна тюшюп, чёкме турагъан гюнлерде бютюн
миллетибизни башына къопма ва къоба башлагъан нажжаслыкълар бетеринден
озгъанда, бизин халкъ бютюн Кавказ эллерде биринчилерден болуп башгётерди.
1989-нчу йылны гюзюнде биринчи гьакъ герти Халкъ съезди оьтгерилгенге
бугюнлерде де кёплер шагьат болма бола. Эндирей юртубузну уллу клуб залына
сыя-сыймай бютюн Россиядагъы къумукъланы вакиллерини биринчи съезди
оьтгерилди. Шо гюн онда этилген къарарлар, сёйлевлер, видео суратлавлар
жанлы къурч документлер болуп сакълангъан. 1
Арадан 30 йыллар гетип, гьали охуп къарасанг да, бугюнгю о девюрдеги
ачыкъ затлар, оьзлерден дарс ала турма болурдай, бизин, бугюнюбюзге де
таъсирли ва бек сыралы аламатдыр деп эсиме геле.
Бизин, тенгликчилени арасында, гьар гюнлейин арабызда чалышып
айланагъан мисгинлер тарихчи алим Адилгерей Гьажиев ва белгили язывчу
Баммат Атаев бир керен: «Салав, сизин, тенгликчилени, бугюнгю къаст этип,
халкъыбызны гьайын этип айланагъаныгъызны, оьлмеген гёрюр, арадан юз
йыллар гетип, гьар сагьатын, гьар гюнюн, гьар документин ахтарып айланагъан
алимлер болажакъ» дей эдилер.
Мен бу агьвалатны язагъаным биринчи керен тюгюл, кёп керенлер язып
«Ёлдаш», «Тенглик» газетлерде ва айры китапларда печатдан чыгъаргъанман.
Иштагьлылар сюйсе, шоланы табып охуп болар эди.
Олай болма да ярай. Тек мени булай эсиме геле: о йылларда бизин
башыбыздан оьтген чакъы гьаракат – тарчыкълыкъланы, къаст чалышывланы
барысын да язмакъ учун кёп заман тарыкъ болур эди.
Бу гезик мен бизин халкъны шо йылларда оьтгерилген биринчи съезд булан
– ондан берли 30 йыл арадан гетген буса да, о – бир уллу милли уяныв,гьаракат, бырынгъыдан тарихи гележегибизни бир талаплы ва талайлы
тармагъына йимик къыймат берип, огъар гьазирлик гёрюлеген гюнлени, аз буса
да, бирдагъылай гёзден гечирип, оьзюню съездни шо гюнгю барышыны
хасиятын гёрсетеген миллетлени ва ондан сонг бизин халкъны башындан оьтген
бир-бир социал-политика, культура яшавундагъы ва олайда генг дюнья арада
къумукъ халкъ ва бизин къурумубуз герти халкъчылыкъ гьисапда не сюе
богъанны бугюнгю охувчугъа да къужурлу болар ерлерин къысгъача буса да
язайым деп язгъаным шудур…
Мен мунда айтагъан гьар калима, эсгерме герек документально
токъташдырыла. «Тенгликни» архивине бир-нече керенлер чапкъынлыкълар
этилсе де, ону кёп бай документ базасы сыралы бекликде сакълангъан 1 .
Яхшы чы биз «Тенгликни» документлерин копиялашдырып, эки-уьч айрыча
точкаларда сакълай эдик. Оланы бири республикадан тышда къорула эди.
Бу ерде бизин бырынгъы эсделик культурасындан гелеген, гьали энниден
сонгулагъа юрютме тюшежек бир ерин айрыча алып эсгермесе болмай….
Муна шолай бизин бырынгъы ата-бабалардан къалып, кимерлик ва
хазарлыкъ эс булан айтгъанда, яда бизин историябызда бырынгъы девюрлерде
юрюлген «тенгирлик» инанчларыбызгъа гёре, не заман къайсы буса да бир
халкъны тарихи барышында уьч тогъузлукъ бири бирине тиркелип гелсе (огъар
оруслар да «за тридевять царства, за тридевять земель» дейлер), шо халкъны
яшавунда уллу гьаракатлар чалкъынар, яшавунда алда бир де болмагъан кюйде
аламат ишлени башланагъан девюрю болур, деп негьакъ айтылмай.
19-нчу ноябрде 1989-нчу йылда, гьалиден 30 йыллар алдын, тарихи къумукъ
съездлерден сонг арадан уьч-дёрт юз йыллар гетген сонг, Эндирейде оьтгерилген
биринчи Халкъ съезди бизин учун шо оьрде эсгерилген кюйде уьч-дёрт
тогъузлукъну бири-бирине тиркелип гелген гюнлери эди. Бу гьалгъа шеги
барлар оьзлер тарихлени гелишине оьзлер тергев этип къарасын. Биз съездге
жыйылгъан гюнню ва йылыны ачыкъ келпетде шо ишарасы бары шексиз.
Неге десегиз, съездден алда да сонггъу йылларда бизин къумукъ халкъны
кёп-кёп къатлавларыны арасында уллу социал – сиясы (политика) гётериливю
башланды, шо барышда бизин халкъ бютюн Кавказны (янгыз Кавказны тюгюл)
шо гьаракатлыгъында (ХХ-нчы юз йылны баш девюрюндеги революциячы
гьаракатда йимик) башлапгъы ал сыдыраларда болгъангъа мен бугюнлерде, шо
агьвалатланы ортакъчысы гьисапда, къуванаман ва оьктем боламан.
Бизин халкъны шо оьрленивюню терен маъналы символ аты бар – о
«Тенглик». Биревлер булай ойлашмакъ бар: бирев арив маъналы сёз тапгъандыр,
шону къурумгъа ат этип такъгъанлар. Шо бюс-бютюнлей башгъача гелди.
«Тенглик» деген сёзню маънасы орусча «равенство» булан битмей. О ёкъ ерден
1.Къумукъ халкъ гьаракаты «Тенгликни» гьакъында къумукъча, тюркче,
орусча ва ингилис тиллерде кёп материаллар бар. Бу темагъа туташ материал
жыйып айланагъан дёрт-беш белгили адам бар эди: Кульчик, В. Барончук, И.
Хамавов, А. Гьажиев, Б. Атаев, К. Алиев.

ойлашылып къоюлгъан ат тюгюл 1 .
Биз къурумубузгъа «тюзлюк», «бирлик», «ватан», «къайратлыкъ» деп ат
къойма бола элик. Бизин тенгликчилени арасында олай таклифлер де болмай
къалмады. Кёп болду. Муна, айтагъаным шо сёзню терен маънасына бугюнлерде
де, буссагьат бизин арабыздагъылар оьзлер де толу тюшюнюп битген буса да
тамаша?
Олай болмакъда бар. Олай богъан сонг, о ат бизин халкъны савутсуз
фронтлар къуруп, сыкъ сыдыралар болуп тургъан гюнлерде. «Тенглик» сёз
къайдан бизге табулмакъ бар? Японлар гьакъыллы халкъ, бу тайпа англавгъа
«синто» дейлер. Олай демек, алда болмагъан буса, къайдан геле, алда
ёлланмагъан зат къайдан етип гелип ёл гёрсетме бола деп жавап къайтаралар.
Бу масъаланы кёп янларын охувчулагъа оьзлеге пикирлешме къояйыкъ.
Мисал учун, бир тайпа язывлар этип тура бусанг, оьзлюгюнден, сен
ойлашгъандан да аридеги башгъа пикирлер, эслемелер чалынып йибереген
кюйлер бола. Шону йимик, лап къысгъача айтгъанда, халкъ гьаракатыбызны аты
шо гюнлерден кёп алда тувгъан деме ярай.
О булай болду. Гьеч бир аламат дюньяда оьзюнден алдагъы башгъасы булан
байлавсуз болмай.
Шо ерлерин эсге алсакъ, белгили инкъылапчы, оьз девюрюндеги
революциячы агьвалатланы къагьруманы Зайнулабит Батырмурзаев оьзюню
1918-нчи йылда язгъан «Эй, аривжан» деген шиърусундан алынып берилди.
З. Батырмурзаев француз шаир Эжен Потьени белгили шиърусуна ошатып
язгъан. Шондан бир-эки сатырын алып къарайыкъ.
Къайда къан, къайгъы ва яс, шонда турайыкъ!
Къайда азап, гёзьяш – яшав къурайыкъ!
Биз чачайыкъ дослукъ, къурдашлыкъ урлугъун!
Тенгликде биз халкъыбызгъа танг къурайыкъ! 2
1.Белгили бир-бир месеепсиз къурумланы вакиллери эки-уьч керен
«Тенгликни» документлерин урлап, ёкълама къаст этдилер. Башлап Буйнакск
шагьар конференция баргъан ерде, ахшам, машинибизни ал шишасын чечип,
Москва делегациягъа гьазир этген портфель толгъан документлерибиз ёкълады.
Бу 1990- нчы йылны гюзю эди. Экинчилей 1994-нчю йылны май айында мен
Бакуге командировкагъа гетгенимни билип, атамны ожагъына салынгъан дёрт
коробка языв материалларыбыз, мени язып гьазир этген доктор диссертациям,
бек багьалы ва къыт ёлугъагъан кёп йыллар къаст этип жыйгъан къолъязыв
китапларымны урлап гетдилер.

2.Асрулар сезе гелген асил сёз. Къумукъ адабиятны антологиясы. Биринчи
китап. Магьачкъала, 2013 йыл, 578-нчи бет.

Мундан алда о англав Й. Къазакъны ва оьзге шаирлени йырларында да кёп
къоллана.
Й. Къазакъ бир гележекге инанч береген йырында булай деген:
Тенглилерим елер бу генг къырланы,
Йырлар гьали мен язагъан йырланы,
Йыллар ябып, янсавлангъан сырланы.
Демек, айтып турсакъ, бизин халкъны арасында кёп заманлардан берли
мердеш болуп айтыла гелеген «Тенглик» деген англав болгъаны ачыкъ зат. Ону
баш маънасы, озокъда, «Тенгирликден» геле.
Булай да белгили, жамиятлыкъда, пачалыкъда тенглик юрюлмесе, оьзденлик
де болмас. Оьз арасында тенглик туташланмаса, бийлик, шавхаллыкъ да
юрюлмеген. Халкъны ва герти халкъчылыкъны ишинде де тап шолайдыр.
Халкъны арасында къайратлыкъ ва тенглик милли жанлыкъны оьр аламаты
болуп гелген.
Бизин Дагъыстанда йимик бири-бирине бек тыгъыслыкъда кёп миллетлер
яшайгъан ватанда ва олайда бютюн Россияда шулай къудратлы, сыйла англавлар
ёл алмаса, юрюлмесе, юрт юртлугъун, къавум къавумлугъун, къардашлыгъын
ягь-намусну ишине санамаса, шоллукъда гьар миллетни Тенгири берген
барлыгъы писиревлюкге салына буса, шону уьстевюне шоланы барысын да ёюп,
шо баягъы мессепсизлик, инсапсызлыкъ оьрлюк алып токътай. О ачыкъ зат.
Шону учун болма ярай, бютюн Дагъыстан уьлке учун чыгъагъан газетине ерли
бусурман алимлер «Джаридату Дагъыстан» деп ат къойгъан болгъанлар. Шолай
политика англавлагъа асасланып, ондан сонггъу оьзлени политика сиясат
бирлешивлерине ва ону булан байлавлу чыгъагъан газетине къумукъ язывчулар
«Муссават» дегенлер. Арапча «Муссават» демек – тенглик бола.
Бизин къурумубуз биринчи съездини алдында да, ондан сонг да оьзюню
политика гелишин гьисапгъа алып, бизин халкъны тарихи гелишине парх берип
гелеген «Тенглик» деген сёз сайланды. Шо ат булан эсгерилген съездде
«Тенгликни» уставы ва алгъа салынгъан программа борчлары токъташдрылды.
Гьаракатыбызны баш гюнлериндокъ биз, ону башлавчулар, булай ойлаша
эдик.
«Тенглик» дегенде оьз ихтиярлыкъ да бар. «Тенглик» дегенде азатлыкъ да
бар, осуз бирлик де болмас. Бютюн айланангда тюзлюк де, абур-сый да болмаса
болмай. Шо англавгъа ич бирлешивню, тюзлюкню дагьниси де салынгъан.
Озокъда, бу англавну кюрчюсюне оьзденлик салына болгъан сонг, онда
халкъ гьисапда автономлукъ ва онгачалыкъ масъаласы болма тюше эди.
Бу англавлагъа сонггъу йылларда кёп санавдагъы оьчешивлени – полемика
тартышывланы натижасында дагъы да яхшы ва мекенли тюшюнме башладыкъ.
Дагъыстанда, айрокъда, къумукълу тав тюп, денгиз бойларда ер,
топуракъгъа еслик, ону тенг ва тюз къоллав, пайдаландырыв ва елев, гьукумат
къуллукъчулакъдагъы тенгсизликлер, тюзсюзлюклер Совет пачалыкъны,
айрокъда, ону артдагъы йылларында къутсузлукъдан да оза бара эди. Ону булан
пайдаланып, гьатдан озуп гюч ала гелеген коррупциячылыкъ, бетгёрдючюлюк,миллетчиликге айланып барагъан таныш-билишлик, шогъар таянып гюн сайын
артагъан элитарлы кланчылыкъ тайпа – тухумчулукъ ва бугъар ошагъан совет
жамиятчылыкъда болма тюшмейген, гьайран озуп барагъан бютюнлей пачалыкъ
даражадагъы башгъа тюрлю къолайсызлыкъ, ону уьстевюне гьакъ герти
халкъчылыкъны унутдуруп, ону тамурлугъун чиритердей ишлер башлангъан
эди:
Халкъны, уллу давлардан-шавлардан оьтме къоюп ону оьзюню къасты
булан къургъан гьукуматдан гёнгюн чыгъарма башлады да ва шону булан бирче
гьукуматлыкъ халкъдан айырылып янгыз оьзю-оьзюн сакълама къурулгъан бир
уллу баш асырав авурлукъгъа айлана бара эди.
Й. Къазакъ айтгъанлай, «елкебизни басгъан буса яр йимик» халкъгъа
бакъгъан авурлукълар арта башлады.
О йылларда булай гьалланы арты негер гелтирди, биз ону барыбыз да
яхшы билебиз. Ону биз республикабызда бугюнлер де гёрюп турабыз. Элде бар
янгыз бир партия – КПСС ва алдагъы гючден салгъан гёз йимик этилген халкъ
жамиятлыкълар оьзлени баш маъналарын тас этип, халкъарада, жамиятлыкъда
жутлашыв ва олайда айрыча оьнемлешив ва увакъ эмежлешив башланды.
Герти кюйде халкъны гьайын этегенни орнуна, гьар Дагъыстан миллетни
ичинде намус-ягь башчылары болмалы адамлары герти халкъчылыкъгъа къол
силлеп, оьз онгайлыкълыгъына, оьзюню клан тайпа тухумну пайдасына
чалышывгъа тарыдылар. Алдагъы сайлавлар ёкъ болуп, корпоратив гючю
чатгъанланы арасындагъы тартышывлагъа, оьчешивлеге, гьатта бир-бирде къан
тёгюп ёкълавлагъа айлана бара эди.
Шоллукъда, къара халкъ гёрме ва англама башлады. Гёре-багъа халкъны
оьрлюгю гьисапланагъан тайпаланы арасында тюзлюк юрюлмей, къочулукъ, гюч
этгенлик ал бетге чыгъа, пачалыкъ къурумлар да къайсы клан оьрлюк алса,
гьукуматлыкъ шонуки болуп, къалгъанлагъа аслу гьалда шону даллайына бийив
гьал гелме тура эди.
Башгъа янындан алгъанда буса, жамиятлыкъда халкълагъа иман сайлап,
дин юрютме, къаравун эркин тутуп сёз айтма ёл берилди. Алдагъы заманларда
йимик, гьар кимни оюн къагьрулу гери урувлар, жазалавлар юрюлмейген болду.
Белгили, бу бизин пачалыкъда Горбачевну ва ондан сонг Ельцинни
девюрю эди.
Бирдагъы янындан буса, «Тенгликни» биринчи съездини заманы
жамиятлыкъда, инсанланы арасында анлавлукъ артагъан ва халкъны тюрлю-
тюрлю къаталавларыны арасында «Тенглик» гьислер гьалекликге гелип
урунагъан гюнлер етди. Ондан къайры да, о замангъы динчилик гьалиги
имамчылыкъ, устазлыкъ йимик суждалыкъгъа айланыв битмеген гюнлер эди.
Халкъны арасында «Аллагьны аты булан халкъдыр тёре гесеген» деген
философия ой бек нюрленме башлады.
Бу мен айтагъан чакъы зат биз «Тенгликни» биринчи съездине
жыйылагъан гюнлерине бир алгъасавлу – чабувул къайда да, бек гьарасат
этилген сураты буса да ярай. Тек гертиликден бир янгыз да ари тюгюл.
Нечик болса да, муна шо гюнлерде, бизде, Къумукъда, Дагъыстанда ва
олайда бютюн Кавказда биринчилерден болуп, «Тенгликни» башлавчу комитети болуп, биз 9 – 10 адам бар эдик. Биз сиптечи группа болуп жыйылышдыкъ: А.
Акъаев, А. Къандавуров, З. Акавов, М. Ягьияев, Т. Бижамов, С. Алиев, А.
Абдуллатипов, М. Абуков, А. Аджиев, Ш. Алишева да бу группада эди. Амма
кёп янын ойлашып, туснакълап йиберсе деп, ойлашып биз ону тогъузлукъгъа
къошмай турдукъ.
КПСС-ни биринчи секретары М. Горбачевге къумукъ халкъны бугюнгю
гьалын исбатлап, о тарыгъан къыйыкъсытывланы атын тутуп санап, кагъыз
яздыкъ ва шо тайпа къаравлар язылгъан кагъызланы халкъыбызны генг арасында
яйма башладыкъ. Шу ишибизни халкъыбызны юртларда, шагьарларда къабул
этеген кюй бизин бирден-бир ругьландырды.
Бизге бек уллу инаныв берди.
О замангъы Акъай Акъаев ишлейген «Къарчыгъа» журналны гиччирек
кабинет «Тенгликни» уллу штабына гьисап этиле эди.
Бираз заманны ичинде «Тенгликни» юрт ва район, шагьар сыдыралары бир
де къаравулламангъан кюйде артма ва гюч алма башлады.
Тюзюн айтма герек, булай гьаракатны о замангъы республиканы
башчылары къаравулланмагъаны гёрюнюп тура эди. Дагъыстан обком партияны
(о замангъы биринчи секретары М. Юсупов эди) бир гьара не этерин, не айтарын
билмей адашгъандай болуп турду. Неге тюгюл, биз гьаракатчылыгъыбызда
олардан оза эдик.
Аты айтылгъан революционерлени тувгъан гюнлеринде олардан алдын
минглер булан халкъны жыйып, биз митинглер юрюте эдик. Уллубий
Буйнаский, З. Батырмурзаев, С. С. Казбеков ондан къайры да, Дагъыстанда алда
бир де болмагъан кюйде биз юрютеген ишлерде простой ишчилерден
къалышмай интеллигенцияны генг къатлавлары, айтрокъда, минглер булан
жагьиллер ва орта яшындагъы къатынгишилер ортакъчылыкъ эте башлады.
Шоллукъда съездни аллдындагъы 6 – 7 айны ичинде янгыз Дагъыстанны
къуршап тюгюл, СССР-ни къумукълар яшайгъан регионларындан – Ленинград,
Москва, Сибирь, Азербайжан, Николаев, Астрахань, Мычыгъыш, Осетия ва олай
башгъа ерлерде 150 -ден де артыкъ бек къурч «Тенглик» комитетлери
къурулгъан эди.
Муна шулай бютюн халкъ тербенишни, гётериливню кюрчюсюнде
гьаракат къата башлады. О да себепсиз тюгюл эди. Халкъыбыз булан бирче
митинглер, конференциялар оьтгерип, талап кагъызлар язсакъ, вакиллер
йиберсек, бош-бошуна къайта эди.
Гележек учун эсгермесе болмай. Бизин алдыбызгъа салынгъан борчлар
артгъан сайын «Тенгликни» оьзюню ичинде, айрокъда, ону баш штабыны
членлеринри арасында бирев биревге рази гелмейген ерлери чалынма башлады.
Ёлдашларыбызны бирлери ерли комитетлени болдурмакъны ушатмай эди.
Оланы кёплюгю бизге гюч, къудурат бере эди. Амма бир-бирде ёлдашларыбыз
шу гьалны негер буса да ушатмай эдилер.
Бизин штабны членлеринден бир группасы обком партияны ва оьзлени
танышларыны таъсирине тюшюп, оланы «гьакъыллы» буварывларын да
гьисапгъа алып, съездни шулай чалтлыкъда оьтгерилегенине разисизлигин
билдире эди.

Баш штабдан ва ерли шагьар ва район комитетлерден бир-бир ёлдашлар
оьзлени «Тенгликде» айланышывун бир мурадына етмек учун къоллайгъан бир
«оюнгъа» йимик къарайгъанлары бар эди. биз ону биле эдик…
Шу айтылгъан чакъы затгъа бир мисал гелтирейик.
Эсимде, биз 13 ноябрде (протокол сакълангъан) 1989-нчу йылны 19-нчу
ноябринде Эндирейде болмалы съездибизни оьтгерме бир жума къалып
турагъанда ахшам сагьат алтылагъа Кяхулай юрт клубну залында съездни
масъалаларын ахырынчылай къарап, токъташдырма жыйылдыкъ. Районлардан
вакиллер де гелип, зал тыгъылып толгъан эди. Шу жыйын магъа «Тенгликни»
айланасында юрюлеген бары да жыйынлардан къыйынлы гёрюндю.
Яхшы чы, бугюнлеге «Тенгликни» баш комитети кёп санавдагъы район
комитетлени башчылары булан толумлашдырылгъан эди. Ону составы эки-уьч
керен артгъан эди.
Шо гюн шу алданокъ гёзалгъа тутулгъан гьал мени «Тенгликни» башчысы
гьисапда тынч тюгюл кёп-кёп гьаллардан къутгъарды.
Шо гюн бирев де алданокъ къаравулламайгъан кюйде, сёйлешип гелип, шо
алдагъы тогъуз ёлдашдан 5 – 6-сы. Оланы башчысы белгили язывчу,
гюнагьларындан Аллагь гечсин, М.-С. Ягьияев эди. Шо ёлдашларыбыз шо гюн
«Съездни оьтгерме ярамай, съездге гьажатлыкъ ёкъ» – деп тувдулар.
Эришивлер, полемика эки сагьатдан артыкъ узатылгъандыр. Шо
ёлдашларыбыз оьзлер айтагъан тавушдан оьтмежекни билгенде билгенде,
алданокъ сёйлешингендей, жыйынны ташлап, чыгъып гетдилер.
Шо гюн мени позициямны къатты тутгъанлардан Акъаев Акъайны,
Абукерим Алиевни, Анвар Гьамидовну, Багьавутдин Тахтаровну, Ваха
Дыдымовну, Хожа Мажитовну ва олай оьзгелени атларын айрыча айтып эсгерме
сюемен.
Мундан сонг, къалгъан гюнлени ичинде мени уьстюме гьар кимни салып,
ожагъымдагъылагъа, яшларыма етгенче къоркъутувлар билдирип, шолай да мен
ишлейген университетни ректоруна ва университетни парткомуна чакъырып,
кёп буварывлар этдилер.
Иш муну булан да битмеди…
Тангала Эндирей юртда (19-нчу ноябрде) къумукъ халкъны биринчи
съезди оьтгерилме герек. 18-нчи ноябрде мен эртен сагьат 9-да 4-нчю курсну
студентлерине лекция охума гелдим. Къарайман, мени дарсым болмалы 75-нчи
аудуторияны эшигини алдында ДГУ-ну парткомуну секретары Ш. А. Исаев
токътагъан. О гюн ону турушу да бир тамаша гьалекленген йимик гёрюндю. Бек
яхшы адам эди, гюнагьларындан Аллагь гечсин!
О мени сорашма да къоймады:
– Сени обкомнуну секретары Корабейников къаравуллай, тез-тез
етишмесенг болмай, – деди.
Ол оьзю мени орнума лекция охума аудоториягъа гирди.
Тез етдим. Тюпде, биринчи къатда мени къаравуллап турагъан адам
болгъан экен. Биз ону булан 6-нчы къатгъа гётерилдик.
О магъа бир эшикни гёрсетип, оьзю ари тайышды. Гирдим, саламлашма
унутуп да къалдым. Неге тюгюл, Корабейниковну кабинетинде шо бизин

Кахулайдагъы жыйыныбызны ташлап гетген ёлдашланы кёбюсю олтургъан
эди….
Корабейниковну да бир сорашыву да болмады. Шу арадагъы бир
ёлдашымны (Аллагь огъар узакъ оьмюр берсин къыйналмай яшама, ол
бугюнлерде де гьаракатда) гьакимге багъып:
– Во всем он виноват, он затеял создание комитетов, съезда кумыков – это
его задумка без нашего согласия, к съезду ничего не готово. Он не успел даже
свой доклад написать,– деди.
Иннемей тураман. Дагъы не айтар экен бу «тенгликчилер» деп. Айтмады.
Корабейников магъа оьзю къоркъувлар берме башлады:
– Знаете чем грозит вам и вашему брату все это?
Билдим. Мунда сёйлеп турмакъны маънасы ёкъ, айтдым:
– Сиз мени шундан чыкъма къоймай, байлап сакъласагъыз да, съезд
менсиз де болажакъ. Шо янындан алданокъ бары зат сёйлешинген.
Гертиден де, биз булай план къургъан эдик. Бизин Дагъыстанда съезд
оьтгерме къоймаса, барып, Мычыгъышда – Гюйдюрмесде, я Азербайжанда –
Хачмасда этебиз…
Шу вакътиде тыш кабинетде телефон зенг урулду. Корабейников чыгъып
барып, сёйлеп гелди. Къарадым юзю бираз башгъаргъан.
Айтды: «Яхшы, къарагъыз, бары да зат къавгъасыз, арив оьтгерилеген
кюйде этигиз. Сизге гелип мычыгъышлылар къошулувдан сакъ туругъуз, – деп
бизин ёлгъа салды.
Ону кабинетинден барыбыз да бирге чыкъдыкъ.
Эртен мен съездге деп Эндирейге етип (бир сувукъ елли гюн эди) клубну
залына гиргенде, шо ёлдашлар бары да менден алда барып, президиумгъа
гётерилип, олтуруп тура эди…
Халкъдан зал тыгъылып толгъан. Регистрацияда белгиленген 375 делегат
ва 250 адам чакъырылып гелген.
Съездни башлама турагъанда шо ёлдашланы бириси магъа булай записка
язып йиберген эди (о сакъланып бар). «Корабейников Хасавюртда Тотурбийни
янында. Съездге съезд деп айтмай, конференция деп айып къоймакъны тилей»…
Къоймадыкъ. Съезд съезд кюйде – толу вакилликде оьтдю. Сагьнагъа
чыгъып 35 адам сёйледи. «Тенгликни» республика комитети 44 адамдан
сайланды. Уставы ва программасы къабул этилди. Къумукъ автономлукъ РФ-ни
составында айры республика болсун деп къарар къабул этилди. Съездни ишин
битдире туруп, Аскерханов Аскерхан язгъан Къумукъ гимн гьисапда «Болду
уянма заман» деген торжественный кюй чалында. Бу оьрде айтылгъан кюйде зал
аякъ уьстге турду. Айтса, гиши инанмас. Инаныгъыз, гёзьяшларын яшырмай,
гёзьяш тёгюп иржаягъан кёп эренлени гёрдюм. Рядларда эренлени бир-бири
булан къучакълашагъанын эс этдим….
Съезден сонг магъа ону программа ишине туташ берилип, юрютмек учун
(мени йимик олай оьзге кёп ёлдашлагъа) университетден аслу ишимни къоюп,
«Тенгликни» ишине берилип ишлеме тюшдю.
Шоллукъда 1989-нчу йылны ноябрь айыны экинчи яртысындан башлап,
лап йылны ахырына етгенче гечесин-гюнюн бир этип чалышып айланма герек эди. Бизин халкъны кёп пайыны – эренлеге, къатынлагъа, уллугъа, яшгъа оьз
яшавларын, ожакъларын-уьйлерин, дегенлей, унутуп, чалышдылар. Шо гюн-
бугюн «Тенгликни» гьаракаты гюн сайын тюгюл сагьатлап, гюнлеп сыкъ ва
къурч ишлери булан толумлашды.
Шу барышда бизин халкъ кёп уллу къайратлыкълар гёрсетди. Айлана
халкъланы, республикаланы ва гьатта дюньядагъы аридеги халкъланы тергевюн
оьзюне тартды. Шулайлыкъда гьар къыставуллу ишлени заманында жумалап
жыйылышагъан «Тенглик» милли совети кёп уллу ва гючлю таъсирли политика
(сияси) гючге айланма башлады. Юртларда, районларда жыйынлар,
конференциялар, уллу митинглер, халкъара конференциялар, забастовкалар,
Москвагъа арт-артындан халкъ делегациялар бакъдырагъанлыкъ, хоншу ва
йыракъ республикалар булан тыгъыс аралыкълар (Татарстан, Къазахстан,
Азербайжан, Грузия, Литва, Латвия ва олайда Таджикистан, Туркмения ва бизге
ювукъ Шимал Кавказ) республикалар булан аралыкъларыбыз «Тенглик» булан
бирче бизин халкъны атын генг дюнья арада малим этилди.
«Тенгликчилер» учун 1990 – 1991 йыллар, яйы, гюзю-къышы дегенлей, бек
гьарасат (чрезвычайно) оьтдю. Биз айтагъанны не Дагъыстан гьукуматы
эшитмейген болуп турагъан пачалыкъ баш ери Москва эшитмей чинакълыкъ
юрютгенни билгенде бизин халкъ, ону булан бирче бютюн «Тенглик»
къурумлары бирден-бир гьакиди, гьатта шулай ойлашма чакъы гьал бар эди:
бизин бютюн халкъара «Тенгликни» командасы да шонча да шолай сыкълашып,
бирлешген чи – къумукъ савлай халкъ «Тенглик» деп, «Тенглик» къумукъ халкъ
деген англав юрюлме башлады.
Бу къувунлу гьарасатлыкъ 1990-нчы йылны июль айыны 30-ндан
башланды деп айтма болабыз.
Гьукумат къурумлар нечакъы не этсе де, не гьилла къуруп да оьзлени
чиновик партия системасыны гючюн салып ва олайда къара къоркъувлар берип,
юртларда, районларда шо гюнгю Магьачкъаланы баш уллу майданында бизин
шу биринчи минглер булан халкъ жыйылып болурун алдын алып токътатма
болмады. Шолай бола туруп, бизин арабызда оьзлени бир-бир оьр ишлеге
чыкъгъан къумукъ адамланы янындан «Тенгликге» къаршы булкъун ишлери
токъталмай эди.
Республиканы Оьр совети, о замангъы Дагобком къаласы бизин булар
«Дагъыстанны бирлигине къаршы иш юрютеген миллетчилер» деп айыплама
башлады. Бу тайпа агитация ишин къаныгъып юрютеген, озокъда, башлап
Дагъыстан Оьр советини председатели Магьамматов Магьамматали ва ону булан
бирче Дагобкомну биринчи секретары Муху Алиев эдилер.
«Тенглик» оьзюню ишин бирден-бир оьрчюкдюрюп, артдырса тюгюл ону
иши бир мюгьлетге де тёбенлешмеди. Бирден драматический гьарасат – бек уллу
гьукуматдагъы тюзсюзлюклеге къаршылыкъ билдирип чалышагъан бютюн
Россияда аты айланагъан бир гючге айланды.
Муна шо йылларда биз бек алгъасавлу эки-уьч халкъ съездлеге жыйылып,
къумукъ автономлукъну декларациясын токъташдырдыкъ. Шону учун пачалыкъ
къурумланы янындан ихтияр берилмесе де, тез арада къумукъ районларда бизин

халкъны арасында автономлукъну референдумун оьтгерме къарар къабул
этдик…
Шу барышда гьукумат къурумлар къаравулламайгъан кюйде, Литвагъа
яшыртгъын барып, биринчи азат газетибиз «Тенглик» газетни чыгъарып яйма
башладыкъ.
Дагъы дап бек къувунлу ишлер 1991-нчи йылны гюзюне таба, сонг да
къыш айларына таба башланды деме болабыз.
Шо йылны октябрине таба «Тенгликни» къарары булан пачалыкъ
къурумлары бизге айыпсыз айып салма къарайгъанны гёрюп, протест акция
билдирип, республиканы менмен деген 5 – 6 еринде (Хасавюртда, Буйнакскиде,
Къарабудагъгентде, Бабаюртда, Къаягентде, Магьачкъалада) уллу ёлланы ябып,
токътама тюшдю. Шону натижасында бютюн Къумукъ тюзлюкде къаршылыкъ
билдирив туташ юрюлеген иш ташлав забастовкалагъа айланма башлады. Шу
барыш бизин Хасавюртда – ону Боташ ва Османюрт янында темир ёл боюнда
эки-уьч айны узагъына забастовка лагерь къуруп, Москвадан гелеген поезд ёлну
да бегетип, токътама борчлу этди.
Бу лагерни заманындагъы гьаракатыбызны онда юрюлеген минглер
булангъа халкъ жыйылып мунда оьтгерилеген митинглени, мундан бек гьайран
тамаша гьалда къурулгъан лагердеги низамлашывну, мунда таймай турагъан
минглер булангъы адамланы, мунда гьар гюнлюк агъып Россияны оьзге
регионларындан гелеген делегацияланы, лагерге шо гюнлерде 21 оьзге
пачалыкълардан гелип гетген вакилликни, журналистлени, мунда штаб
вагонунда Дагъыстан республиканы Оьр советини председатели М.
Магьамматов ва республика гьукуматыны председатели А. Мирзабеков булан ва
олайда гьар гюн ябурулуп уьстюбюзге явуп тюшюп гелеген Дагъыстан
депутатланы ва …. район ва шагьар башчыларын эсгеребиз, язабыз десек, ону
уьстевюне тыш пачалыкълардан гелген журналистлер булан ёлугъувларыбызны.
Шолар булан бирче лагерни сурсат таъминлигин биз нечик болдургъаныбыз,
бютюн бизин халкъны лап Сибирдеги къумукълардан башлап, Ростов,
Ставрополь областдагъы къумукълардан ва шолай да мычыгъышдагъы Наурский
райондагъы ногъайлар лагерге нечик кёмеклешегенин язабыз десек, бир уллу
айрычы том китап язма тюшер эди.
Шо гюнлерде Москвагъа, Азербайжангъа,
Къазахсатангъа, Узбекстангъа лагерни ва «Тенгликни» атындан йиберип
бакъдыргъан 5 – 6 делегацияланы языв отчетлары сакълангъан.
Азербайжан чыгъаргъан лагерибизге багъышлангъан кинофильмибиз бар.
къайсын-бирин айтайыкъ. Къарагъанда дагъы да уллу бизин ишлерибизни
натижалав ишлер гележекде де узатылыр деп умут этме ярай…
Бу гюнлени бизин протестлик гьаракатыбызны да – Хасавюртда, ондан
сонг Магьачкъаланы майданында башында шаир Ш.-Х Алишева булан
оьттгерген минглер булан халкъ жыйылып, сонг шо майданда эки жумалагъа
ташланып къалып, «Тенгликни» инг ачыкъ ва ярыкъ игитлик
агьвалатларындандыр деп ойлайман.

«Тенгликни» председатели гьисапда шо гюнлерде де ойлаша эдим, гьалиде
шо оюмдаман: бизин къумукъ къатынлар, аналар, къызардашлар, биз билмей
тура болгъан экенбиз, не ажайып гючлю инсанлар болгъан экен!!!
Мундан сонггъу кёп ишлерде бизин къатынлар оьзлени шолай уллу
къайратлыкъда, уллу ругьун да гёрсетеген кёп мисаллар бар. Оланы гьарисини
гьакъында, айрокъда, мен «Тенгликни» масъалалары булан баргъанда Оьтемиш
юртгъа, Къарабугъгентге, Хасавюрт районгъа баргъан заманда эренлени
къайратлыгъын гёргеним тамаша да тюгюл, айрокъда къатынланы янындан олай
игитликлени гёргенде, биз тутгъан ёлгъа, юрютеген ишибизге бирден-бир
инананып къайта эдим.
Къысгъа чы буса да, ярыкъ юлдуздай, бир мисал …. Июль айны 30-нда
умуми бютюн халкъны жыйып, Ленинни атындагъы уллу майданда
гьукуматчыланы бузукъ политикасыны къаршылыкъ билдирип, юртлагъа халкъ
гелсин деп агитация юрютеген гюнлерибиз. Оьтемишдебиз. Ахшам сагьат 9-гъа
юрюп тура клубгъа халкъ жыйылмагъан. Халкъны арасында партиячылар
къоркъувлар бере болгъан экен. Ахшам сагьат бите туруп халкъ жыйылма
башлады. Шо гюнлерде бизин тенгликчилерден эки бек къоччакъ
ёлдашларыбыздан Магьаммат-Расул ва учитель болуп ишлейген Зайнарбек
Зайнарбеков айлананы тамашагъа къалдырардай бек къайратлы иш гёрсетдилер.
Клуб толуп жыйылгъан халкъны кёп яны къатынгишилер эди.
Жыйын юрюле башлангъанда колхозну парторгу чыгъып дагъы да
тартына-тартына митинглеге тийишли тюгюл деп, сёз башлама оьзю де болду,
шо мюгьлетде залдан эки къатынгиши сагьнагъа чыгъып, башындагъы
явлукъларын чечип «магь, байла башынга, эренлерибизни къайратлыгъы етмей
буса, биз, къатынлар барабыз, шо митинге. Бизге онда барма къоймай,
машинлени туварма къарагъанланы, ким сюйсе болсун, тангала биз олагъа
салагъан гьалны гёрюрсюз» деп, барыбызны гьайран ажайыплыкъгъа салгъаны
бугюнлерде гёз алдымдан таймагъан аламат!!!
Мени эсиме булай ой геле: эгерден Оьтемиш юртда савунда халкъ
къагьруманы гьисапда эсделик – памятник салма тарыкъ буса, шу юртда
Зайнарбекге ва Расулгъа салма герек эди. Шолай Уьчкентде – Алимхангъа ва ону
къардашы Набиге, Таргъуда Шихмагьамматгъа, Магьамматгъа; Атаев Камилге
Хасавюртда ва ону юртларында шо гюнлерде даимге алгъышгъа тийишли
игитлерин гёре эдим.
Кимни тийишли буса, Аллагьны да, халкъыбызны да алгъышлары башлап
халкъын якълап, къоччакълыкъ гёрсетегенлеге болсун!
Язывну барышын шу еринде къоюп, «Тенгликни» биринчи съездинден
сонггъу бир нече башгъа янларында токътайыкъ.
Шу барышыбызда биз ачыкъ аян англама башладыкъ – не халкъны не
организациясы болса да, янгызлыкъда, о генг союзлашыв ёлуна тюшмей туруп,
ону иши узакълагъа онгур десе мен инанмас эдим.
Шону да гьисапгъа да алып, «Тенглик» 30 йылны ичинде йылдан йылгъа
абатлана туруп, генг дюнья арада белгили Халкъара къумукъ халкъ къурумуна
айланды.

9 керен съездлер оьтгерди. Тыш пачалыкълардан ва хоншу
республикалардан вакиллер чакъырып уьч керен халкъара конферениялар
юрютдю. Бир Къоркъмаскъалада, эки керен Магьачккъалада. Шу тайпа
ишлерине багъышлангъан кёп санавда печатдан китаплар ва башгъа тюрлю
агитматериаллар чыгъарды.
Оьзю янгыз къалма ярамай деген къаст булан 1991-нчи йылда къумукъдан
уллу делегация болуп барып, Къазанда бютюн дюнья тюрк халкъланы
ассоциясын къурувну сиптечилеринден болдукъ. Бизин къастыбыз булан 1992-
нчи йылны гюзюне оьзге Дагъыстан демократ гьаракатлары булан бирликде
«Дагъыстан халкъланы конгресси» деп бирлешив яратдыкъ. 1991-нчи йылдан
башлап, Турцияда гьар йыл юрюлеген дюнья тюрклерини 11 – 12 съездинде
актив ортакъчылыкъ этдик.
Шоларда барында да бизин халкъны ачыкъ къастлы тавушу таймай
чалынып турду.
Эстонияда, Литвада халкъ ара къуруму ОНН-ну съездлеринде ва ондан
сонг Женевада ООН-ну ишчи комиссияларыны милли масъалалагъа къарайгъан
жыйынларында ортакъчылыкъ этдик.
Шулай гьалларда «Тенгликни» ва ону булан бирче бизин халкъны аты
бютюн дюнья печать ва информация къуралларында туташ ёлугъагъан болду.
Шо бир заманны ичинде бизин милли гимнибиз, милли байрагъыбыз дюньягъа
белгили болду ва абур къазанды. Ондан Москвадагъы политиклер булан
бирликде «Россияны халкъчылыкъ демократия партиясы» да партия къурма
беш-алты йыллар чалышдыкъ. Ону съездлеринде ортакъчылыкъ этдик, ону
булан байлавлу республикада бир нече конференциялар оьтгердик.
1907, 1910, 1914 –нчю йылларда Къазахстанда ва Азербайжанда съездлер
къуруп, сиптечи болуп, «Бютюн дюнья тюрклерини ассамблеясын» къурдукъ.
Ону къурулмакълыгъыны баш себепчилерини бири болдукъ.
Олайда, «Тенгликни» яшёрюм вакиллери кёп-кёп Халкъара тюрк
яшёрюмлерини съездлеринде ортакъчылыкъ этдилер.
Муна, шулай бизин къурум тутгъан генг халкъара ёл себеп болуп, юзлер
булан къумукъ яшлар Турцияда, Кипрда, Къазахстанда ва оьзге оьзге ерлерде
оьр охув ожакъларда гьавайын охуп, билим алып къайтдылар.
Гьали бугюнлерде охувун узатып турагъан 50 – 60 яшёрюмлер бар. Булар
бары да лап къысгъача этип айтгъанда, тыш аралыкъдагъы байлавларыбыз, тек
мени булай эсиме геле, «Тенгликни» шу оьтеген 30 йылланы ичиндеги ишлерин
айтма тюшсе, мени къаравумда олар бирден-бир бай ва артыкъ къужурлудур деп
эсиме геле.
Политика маънагъа салып айтгъанда, «Тенгликни» ва Россиядагъы башгъа
къурумланы чалышувуну натижасында Совет Союздагъы бир партиялы
тоталитар режим чёкдю деп айтма ярай. Ва аммма, не этерсен, эсги режимни
тайдырма бажарылса да, эсги режимни адамлары Дагъыстан йимик бютюн
Россияда да гьукуматдагъы башчылыкъны оьз ихтиярыны тюбюне алынгъанны
токътатма болмадыкъ. Бу гьалны себеби, озокъда, гьар заманда йимик, бютюн
пачалыкъ даражасында сыралашгъан бирлик гючлер ёкълукъ эди.Айтма тийишли, «Тенгликни» девюрюнде къумукъ интеллигенцияны
арасында да уллу уяныв бек пайдалы тербениш башланды. Алимлени гьаракаты
булан шо 30 йылланы ичинде тарихибизде гьакъ герти илму ахтарыв ишлер
артды, алда айтардай маъна берилмей тургъан тарихи чалышывчуларыбыз,
тарихи китапларыбызгъа, гьатта унутулуп бите барагъан милли игитлерибизге,
гёрмекли язывчуларыбызгъа, ойчуларыбызгъа У. Буйнакский, Абусупиян Акаев,
Солтан-Мут, Умму Камал, Ж. Къоркъмасов ва олагъа ошагъан нече кёплер бизин
халкъны дюнья англав ва ругь байлыгъы болуп гёрюнме ва эл арада
къыйматланма башлады.
Эгерден алдагъы йылларда бизин милли тарихи англавларыбыз эки-уьч юз
йыллардан ари бармай, оьзюню бырынгъы узакълыгъына бойсынмай
битдирилип къала эди буса, бу артдагъы отуз йыллыкъ уллу уянывну
йылларында къумукъ тарихчилик ва олагъа къошулуп ана тилибизни,
адабиятыбызны ниъматын уьйренив кёп юз йыллагъа, минг йыллагъа геттип
теренлешип, генг дюнья даражада ой къурувчу цивилизацияны бизин
къумукълукъну тиркеме болду.
Шу токъташдырывну гертилигине тюшюнмек учун къумукъ алимлерден
дюньягъа аты белгили Мурад Аджини тюрк тарихин уьйренивге гелтирген янгы
жагьлыкъ, Камил Алиевни тарихи, кёп йылланы боюнда бизин халкъланы кёп
ханлыкълар, шавхаллыкълар Кавказ Хазар – Каспий денгиз боюндагъы
халкъланы пачалыкълашдырывгъа багъышлагъан китаплары ва белгили алим
Къалсын Къадираджиев йимик генг дюнья даража тиллер булан тенглешдиривде
къумукъ тилни дёрт томлукъ этимологиясын язмакълыгъы ва олагъа ошагъан
къумукъ алимлени башгъа илму талпынывлары бирдагъылай янгы девюрден
милли уянывну аламатлары йимик къыйматланма башланды.
Шону йимик къумукъ адабият процессни тарихи гелишине артдагъы 15-20
йыллар болгъунча Йырчы Къазакъны йырлары булан тамамланып къала эди
буса, (1940 – 1959, 1979-нчу йылларда печатдан чыкъгъан къумукъ поэзияны
антология китапларында шолай гёрсетиле, бугюнлердеги бизин халкъны
адабиятыны тарихи теренлешивю минг йыллардан да узакъ теренлешди.
Адабиятыбызны «Асрулар сезе гелген асил сёз» деп янгы антологиясы печатдан
чыкъды.
Шу барышда бизин къумукъдагъы бугюнгю жанлы адабият процессге гёз
къаратгъанда, «Тенгликни» девюрю – Аткъайлардан, Анварлардан,
Абдулвагьаплардан сонг, алда бир де болмагъандай бек къурч ва гьайран
жамлыгъы булангъы, Тенгириден халкъыбызгъа берилген бир инсан ниъмат
болуп Акъай Акъаевни, Магьаммат Атабаевни, Бадрутдин Магьамматовну,
Агьмат Жачаевни, Шейит-Ханым Алишеваны наслусу гелди. Адабиятыбызны
дюнья даражагъа къошулурдай ангы чалынды, артды, ону инсаплыкъ гючю
гьар-бир янындан оьзюн гёрсетме башлады.
Акъай Акъаевни поэзиясын да, ону яратывчулугъу булан бугюнгю
адабиятыбызгъа: тарихибиз бизин танг заманыбыз, биз осуз бизге алгъа барыв
ёкъ деп, жагьлы тарихи гьис этивюбюз къайтма башлады. Алдагъы наслу
тайпаланы игитлиги, бизин заманны ватандашлыгъы йимик суратлана башлады.Шону булан бирче бизин замандашларыбызгъа – халкъгъа «бизге сюйкеле
яшагъаныкъ таман» деп чакъырыв тавуш чалынды.
Бу тайпа янгылыкъланы эслей туруп, сорама сюесен: башгъа адабиятларда
«Урлангъан ажжалны» ва шону йимик Къуръанны ана тилине гёчюрген
шаирлени гёрсетип, айтып болур бармы? Бизин девюрде Атабаев Магьаммат
йимик.
Яда бизин шу бугюнгю поэзиябызда йимик бютюн дюнья халкъларыны
адабиятларында бизин Бадрутдин Магьамматовдай «Женнетни азабы» деген ат
булан бугюнгю яшав философиялы уллу поэзия китап язгъанны яда ону йимик
оьзюню поэмасында Шекспирни де ва Йырчы Къазакъны да бир-бирине
къатнашдырып, янаша салып, девюрлени сезип, пикирлербиз къайнатагъан ва
чартлатагъан, бола бусагъыз, дагъы шаирни гёрсетигиз, ёкъ. Амма бизин
девюрде бар.
Бирдагъы бизин девюрден ону санав янына къарап, тюз англашынсын учун
бир-нече маълуматлар гелтирейик. 14-нчю юз йылда яшагъан италиялы Б.
Петрарка уьч юзден бираз кёп сонетлер язгъан. 165 асруда В. Шекспирни
сонетлери санавда 150-ден бираз оза, бизин къумукъ ватандашыбыз Жачаев
Агьматны бир уллу китабында о язгъан сонетлени санаву 600-ден де артыкъ.
Ондан къайры, башгъа адабиятларда атасына, анасына немкъорай янашагъан
уланына къабурундан сыпгъырылып, эртен танг вакътиде гелип уланыны
къапусун къагъып, чыгъарып, налат берип, сыпатына тюкюрюп гетген ерни
дюнья адабиятында дагъы ерде гёрмежексиз!
Алишева Шейит-Ханымны поэзиясы буса, бизин адабиятда бу девюрде
бизин яшавубузну асил къыйматы гьисапда чечилеген къатынгишилик поэзия
ахырынчылай токъташды. Ону булан биз айры эсгерме тийишли гёреген зат
савлайын алгъанда анадашлыкъ, къызардашлыкъ, олжалыкъ чеберлик мукъамда
бизин милли эстетикабызгъа Шейит-Ханымны поэзиясы булан башлап гелди.
Ону булан бирче «Биз барбыз, къумукълар, барбыз» деп анадашларыбыз булан
бирче эренлеге, эренлигибизге намус гёзеллик уятагъан чакъырывлар, оьр
инсаплыкъны аламатлыкъ тавушу «Тенгликни» йылларында лап башлап Шейит-
Ханымны поэзиясында чалынды.
Бизин башыбыздан оьтген кёп гьалланы сезе туруп, шо девюрдеги бизин
адабиятдагъы, айрокъда, шаирликни тармагъындагъы янгылыкъ излевчю ва
яшавгъа инанч танглар шу белсенивлени гьасилин чыгъарагъан къыйматлав
китап бар буса, о бир Амирхангентли Къадирмурзаны «Анжа-наме» китабы
йимик, бек маъналы бизин заманны «Ругь-наме» китабы болажакъ эди.
Балики, «Тенгликни» президиуму ХХ-нчы асрудан ХХ1-нчи асругъа
чыгъагъан гече язгъан манифестли «Аманат-наме» китабында айтылагъандай
бизге алгъа гетмек учун дюньядагъы бир хас халкъ гьисапда башлап бары
затдан алда оьзюбюз оьзюбюзден озма тарыкъдыр?! Шу ёлубузда бара туруп
оьзюбюз етген, тапгъан булан дюньяланы толумлашдыра юрюмек учун! Балики,
бизин гьар даимлеге ойчубуз Й. Къазакъ Сибирден язгъан кагъызында «Халкъым
мени дол дюньялагъа ошавлу» дегенде шу затны дюнья даражадагъы
талпынывну айта болгъандыр. Шу аламатны теренине тюшюп англав алмакъ
учун, тарыкъдыр, балики, белгили къумукъ алимлери Гьамит Бучаев йимикингилис тилде алты томлукъ язып яда буса Таргъуну чалышывчусу Арсен Атаев
йимик 26 томлукъ китаплар язып, барыбызны-ёгъубузну терен ойгъа салып,
тергеп, пикирлешип къарама герекдир.
Бу тайпа мисаллар бизин не ойгъа тебере. «Тенгликни» девюрюнде
къумукълукъгъа дюнья даражадагъы ойчулукъгъа бакъгъанда гьасирет бек
къопду. Илмуда, адабиятыбызда янгыз оьзюню пагьмусуна таянып къалмай, Л.
Толстойда, айтгъанлай, къан-тер тёгюп ишлейген адамлар гелди. Айта турсакъ
бу тайпа дагъы да кёп мисаллар бар.
Гьасили, бизин халкъ, алим ва язывчу бир адам янгы «Тенгликни»
девюрюнде милли яшавну хыйлы янларына янгычалай къарама, янгычалай
янашып иш гёрме башладылар.
Муна шо йылларда бизин халкъны белгили тарихчиси Сакинат Гьажиева
оьз халкъыны гьакъында эки томлукъ китап язып чыгъарды. Шону булан бир
вакътиден башлап бугюнлеге етгенче къумукъ юртланы гьакъында 15-ден
артыкъ оланы тарихи ва бугюнгю гьалларындан хабар береген китаплар
язылгъан.
Шу йылларда алда ябулгъан район газетлер янгыдан чыгъарыла башлады.
Нечакъы къыйын буса да, къумукъ тилде чыгъарылагъаны уьч-дёрт керен артды.
Шолай да къумукъ театргъа тахшагьарда гёрмекли бина къурулду….
Къуршап алгъанда, шу 20–30 йылланы ичинде къумукълукъ (илму
гьаракатда, язывчулукъ, шаирлик талпынывларда) уллу толумлашывну аламаты
айланма башлады.
«Тенглик» ва тенгчилик булан байлавлу бешинчи абат буса бизин халкъ
учун булай къалипде геле эди. Эсгерилген ёлну теренден англап, бютюн дюнья
гьалларына, халкъланы къаравларына тюшюнювлерин, оюн-пикрусуну
янгыртылажагъына шеклик ёкъ эди. гьар-бир затда озув билимни, гьакъылны ва
усталыкъны натижасы болма герекни биле эдик. Шону учун, билимге
гьасиретлик, илму чалышыв ал бетге чыгъа эди. Шо недир десегиз, халкъны
аста-аста генг дюнья сынавлагъа чыкъмакълыгъы, таянмакълыгъы, бютюн шу
къайдалы лайыкълагъа ес болмакълыгъы.
Биз Аллагьны тюбюндеги Ер юзюню (планетаны) халкъыбыз инсанны ва
оьр инсаплыкъны байрагъы – тенглик! Бизин миллетлигибиз Дагъыстанны,
Кавказны, гьатта Россияны дазулары булан да битмей. Биз дюньядагъы кёп
миллион санавдагъы тюрк миллетни айырылмас бёлюгюбюз. Тарихибиз де,
культурабыз да шолай. Шо саялы Къумукъда оьзденлик де, оьзтеречелик де,
билимге гьасиретликни, терен англавну, гьакъылны ва оьр инсаплыкъны,
культураны даражасы болмагъа герек деген масъала эди.
Милли элитаны, айрокъда, оланы гёрмекли ишлерде машгъулларыны ва
ерлердеги простой халкъны арасындагъы ватандашлыкъ, халкъчылыкъ,
чалышыв учун гьар заманда бек пайдалы онгайлыкълар яратгъан. Шо меселде
халкъ гьаракатыны гючленмегине себеп болуп гелген.
Оьтген йылланы ичинде шу къайдалы масъалаланы эслегенде «Тенгликни»
ишлеринде яхшы кёмеги тийген къумукъ район ва шагьар башчыларындан
Илмутдин Гьамзаевни, Абдурагьим Бексолтановну, Магьамматрасул Алхлаевни,Къапур Исаевни, Сапиюлла Къарачаевни ва Магьачкъала шагьар
башчыларындан Саид Амировну айрыча эсгермекни тийишли гёребиз.
Белгили кюйде, Таргъу, Кахулай, ва Альберигент юртлулар (олар булан
бирче Къызылюрт да, Къарасув отар юртда) 1944-нчю йылда пачалыкъ
къурумланы къарары булан гючден гёчюрюлюп, департация этилгинче
мюкюрлюк этсин деп талап салып, гьар тюрлю совет къурумлагъа кёп йыллар
бола эди. Болса, болсун, бу масъала гьеч еринден тербенмейгенни бары да халкъ
биле эди.
Магьачкъала шагьар башчысы С. Амиров бу масъаланы шагьар
депутатланы жыйынына салып, ойлашып, эсгерилген уьч де юртну гючден
гёчюрюп, пачалыкъ къурумлар бек уллу янгылыш болгъангъа хас къарар къабул
этди ва о масъаланы республика къурумланы къаравуна берди.
Бу абат, озокъда, «Тенглик» булан бирче чалышагъан «Анжи» деген
комитетни шо йыллардан политикада инг гёрмекли натижасы болду.
Бир яшавда 30 йыл аз девюр тюгюл. Озокъда шу йылланы ичинде кёп
сувлар, ташгъынлар тёбен акъды. Тек заман гетген сайын биз оьтгерген гюнлени
сынав байлыгъына артыкъ тюшюнме башлайбыз!
Бир-бирде ойлашып йиберсенг, неге буса да билмеймен, чакъда-чакъда
мени эсиме А. С. Пушкинни «Неразумные хазары» деген сёзлери гелип
къысдырыла. Балики, о негьакъ тюгюлдюр.? Ону булан бирче мен бизин
ишибизни бирдагъы шулай маъналы ерин эсгерер эдим. Ким халкъда, не къурум
сюйсе болсун, шо къурумну ич тенгли оьлчешивлери (полемикасы) азлашгъан
гюн о къурумну оьзю сёнме башлагъан гюнюдюр. Шо саялы бизин къурум арада
бола гелеген автономияны къумукъ халкъгъа болмалы автономлукъну
айланасында бир-нече зек ерлерин эсгермекни тийишли гьисап этемен.
Шону айланасындагъы полемикабыз шо бизин биринчи съездде (1989)
башланды. Шондагъы оьзюню ярыкъ ораторлу сёйлевюнде къазанышлы Анвар
Гьамидов «Эгерден къумукъ халкъны автономлугъу болмай буса, бу чабувуллар,
съездлер негер тарыкъ затдыр» деп масъаланы темирни керти йимик этип салды.
Тюзюн айтгъанда, не уллу гьукуматыбызда, не Дагъыстанынбызда
масъаланы биз салагъан кюйде къабул этме гьазир тюгюл эди.
«Ватанчы» къурумдан сонг, бизде минглер булан подпислер жыйып,
автономлукъну талап этип, уллу делегациялар йиберип, Москвада бир айгъа
ювукъ сакъладыкъ. Ондан сонг арадан бир йыл гетип, 1992-нчи йылны биз
Къоркъмаскъалада лагерь къуруп, токътагъан гюнлени май айында, республика
ихтияр бермесе де, халкъны арасында сорав бизге автономлукъ болсун деп
референдум оьтгердик.
Халкъны 82 % процент тавушун алдыкъ. Шо гюн бизин бизин къумукъ
районлар да, юртларда уллу байрам гюн йимик шатлы оьтдю. Оьтсе, оьтсюн,
Москва бизден аз ингуш халкъгъа айры республика къурду. Бизин талапланы
буса ачыкъдан-ачыкъ инкарлады. Бу Мычыгъышдагъы дав ябушувлар оьртен
болуп гётериле барагъан гюнлер эди.
Шо гюнлерде Москва бизин халкъдан 4 – 5 керен аз ингушланы
автономлугъун юрютме ёл берилди. Бизге … мен билгенни айтайым: эгерден шозамангъы Мычыгъышда юрюлеген давлар Дагъыстанда 5- 6 айгъа узатылгъан
буса, тав тюпде ва Къумукътюздеги бойгъа автономлукъ къурмакъны масъаласы
оьр пачалыкъ арада бише бара эди.
Шо гюнлерде де ойлаша эдим, гьалиде ойлашаман бизин тенгликчилени кёбюсю
«автономлукъну» янгыз бир янына айры республика болуп олтурмакъ деген
янына артыкъ тергев салабыз. Бирден ону гьалы бар оьз республикабыз башгъа
гьукуматлыкъгъа чыкъгъанча, оьз ихтиярлыгъын якълап да, сакълап да болагъан
халкъ болмакъ учун не этме герегин аз ойлаша эди. Анварны бизин съездде
эсгерилген полемика сёзлери масъаланы экинчи янына ончакъы агьамият бере
турмай, янгыз биринчи янын ташдыра эди. Бу гьал, гертисин айтайым, мени
ичимде шо гюнлерде де, гьалиде бир тамаша титирев ярата эди.
Неге тюгюл, бугюнлерде пачалыкъ биз айтгъанны къабул этмей, бары
гьаллар кююнде къалса, халкъны (айрокъда, ону ичинде аз англавлу, айрокъда
ялангъач къычырыкълы лозунгланы эшитме сюегенлери) бизге инамсызлыкъ
яратабыз деп «Тенгликни» арбасыны къажылламакълыкъ бар эди. Эсге алайыкъ
Англияда Шотландияны оьзлени автономлугъу учун гьаракат этегени уьч юз
йыллагъа ювукъ бола. Ондан сонг шолай болма да болду, халкъны арасында
«бир затны башына да чыкъмадылар, автономлукъ этебиз деп халкъны башын
чырмадылар», ва бугъар ошагъан булкъун сёзлер юрюлме башлады.
Бу тайпа сёз юрютювчюлер герти политикадан, мен билсем, бир англаву да
ёкъ адамлар.
Олайлар «Тенгликни» къасты булан, халкъ гьаракатына таъсир булан ёкъ
ерден Хумторкъали район къурулгъанны, Янгы Таргъу, Янгы Кахулай, Янгы
Эндирей юртлар къурулгъанны, Дагъыстан конституциясын янгыртылып
миллетлени вакиллеринден Госсовет къурулмакъны, правоохранительный
къурумларда къумукъ халкъны вакиллиги бир нече керен артгъан, 10 – 12
юртубузда башчы болуп юрюйген оьзге миллетлени вакиллери тайдырылып,
къумукълар салынгъанны, Хасавюрт районгъа ва шагьаргъа къумукълардан
башчылар салынгъанны, Таргъутавну ташыны вагьши кюйде таланыву
токъталгъанны ва Манас бойда ёкъ ерден немис-деревня къурабыз деп, гьалиги
олигархланы умутлары уьзюлгенни, Къумукъ театргъа шагьарны инг гёзел
еринде бина-къала къурулгъанны ва олай кёп ишлер этилгенни эсге алып, башын
аврутма сюймей.
Олайланы кёплери оьзлер де билмей туруп, бизге къаршы ел тутагъан
къурумланы кёмекчилери йимик чалышалар.
Шону учун бугюнлерде алдагъы уллу умутларыбызны да унутмай, бар
имканлыкълардан пайдаланып. гьали буссагьат бар пачалыкъ режимде
оьзюбюзню милли оьзденлигибизни сакълама уьйренмек уллу искусство ва
герти халкъчылыкъ деп эсиме геле. Шону булан байлавлу язывубуз толу болсун
учун, дагъы да шулай бир-эки затны эсгерсек яхшы болур.
Гьар-бир ишде чаналав тышдан гелгенинден эсе, ич чатакъ салывлардан
башлана. Шу зат айрокъда бизин халкъгъа хас зат. Бизин «Тенгликни»
къыйынлары да шондан башланды. Республика башчылары, айрокъда, о
замангъы госсоветни председатели М.- А. Магьамматов халкъ гьаракатланы
оьрленивюн тёбенлешдирмек къасты булан уьч – дёрт кюй сайладылар:республикада кланлыкъгъа ёл ачды. Динчилени кёп янын оьзюне якъчы этди.
Шондан сонг Дагъыстанда коррупциячылыкъгъа эркин ёл ачылды ва Москвада
йимик бизин республикада да бар халкъчы къурумланы къаршы салма янаша
башгъа къурумлар яратып, оланы бири бирине кисдирив башлады. Авар фронтну
«Тенгликге» къаршы бакъдырды. Къарагъанда, бизин халкъны белгили
официальный лидери, Дагъыстан гьукуматны председатели А. Мирзаабеков
булан сёйлешип «Тенгликде» национальный совет барны биле туруп, тезликде
оьзлени адамларын башчылар да этип салып, олагъа кёп уллу харжлар да берип,
янгы къумукъ национальный совет къурдурдулар.
О замангъы Дагъыстанны башчыларыны арасында А. Мирзабеков бек
билимли, гьакъыллы, гьар-бир затгъа оьз къараву булангъы адам эди. Тек не
этерсен. Ону айланасында таянма болар йимик Магьамматалиники йимик
командасы ёкъ эди. Болгъан буса, 5– 6 ювукълары болгъандыр. А. Мирзабековну
башчылыгъы булан республикада кёп гёрмекли ишлер этилди. Шолардан
Къумукъ театрны, Орус театрны, Магьачкъаладагъы баш библиотеканы айтып
къойсакъ да тамандыр.
Амма гертисин айтгъанда, Магьамматалиге бир гьара кёмекчи болуп,
«Тенгликни» халкъны арасындагъы абурун тёбенлешдиривню ёлун ёллады.
Тюбюнде «Возрождение» деп миллиардлар берип банк ачып, «Тенгликге»
къаршы салып къумукъ национальный совет ачдырды. Шо буса ол этген уллу
янгылышланы инг гёрмеклиси болду. Бара-бара нени гёрдюк, национальный
советни башчылары нечик буса да А. Мирзабековну къоюп. Магьаматали
айтгъанны этип юрюйген болдулар. Олайлардан кёбюсю оьр къуллукълар алып,
тымыйып токътадылар.
Муна, шоллукъда арадан бираз заман да гетмей, бизин халкъны лидерлери
гьисапланагъан Тотурбий Тотурбиевни, Багьавутдин Гьажиевни ва олайда оьзге
гёрмекли адаларыбызны кимбилди этип, арадан тайдырдылар. Абдуразакъ
Мирзабековгъа ва ону ожагъына бир-нече чапкъынлар этилди. Сонг буса ол
оьзю де ишинден азат этилди. Шо гечесинде ону айланасындагъы алдагъы бир-
бир чавушлары, къакълыгъып, ари къачып тайдылар. Кимлер Мирзабековгъа
къаршы иш юрютген буса, шоллагъа ювукъ болма алгъасадылар.
Шу тайпа ишлер республикада аты айтылгъан адамны бек аччы янгылыш
ёл тутмакълыгъындан амалгъа гелип токътады.
Бизин арабызда арада бир тувагъан бирдагъы аччы соравлар бар. Оланы
бири – неге «Тенглик» автономлукъну якълап, мычыгъышлар йимик, давгъа
чыкъмады деп сорайлар. Булай соравлар себепсиз тюгюлдюр, озокъда, мени шу
тайпа соравлагъа кёп далиллерим бар. Оланы гьакъында дагъы гезиклер
сёйлербиз. Тек бу ерде мен бир-эки сёз булан айтайым. Къарагъанда, бизин
къаныбыз да бырынгъы къавумларыбыздан гелеген «Аттилалыкъ» болмай
къалма кюй ёкъ. Нечик ойлайсыз, неге Аттила бола бола туруп, Византияны
тахшагьары Костантинопольну алмагъан экен. Таламагъан, бузмагъан,
яллатмагъан. Олай да ол Римни, гючю чата туруп, тозуп болмайгъандан этмеген?
Балики, бизин шо гюнлерде савутлу давгъа чакъырагъанланы санаву нечакъы
сюйсек де барны биле туруп, гьалиге аз халкъыбызгъа гьабас пучлукъ салмай къутулмагъыбызгъа бизин къаныбыздагъы бырынгылыкъ таъсир этген буса да
ярай.
Шогъар да къарамайлы мен гьакъ герти тенгликчилерден Магьачкъаладан
Акъай Акъаевни, Даниял Тулпаровну, Ибрагьим Хамавовну, учитель
Зайнапханымны, Къылычев Гьамитни, Хожа Забитовну, Рашит Мусалаевни;
Хасаюртдан (юртлардан ва шагьардан) Девлетукаев Къалсынны, Дыдымов
Ваханы, Мажитов Хожаны, Абдулла Хасболатовну, Аджиев Османны,
Бексолтанов Абдурагьимни; Буйнакск райондан Анвар Гьамидовну, Закиров
Набини, Касимов Хизирини, Халимбекова Абидатны, Салихов Гьажимурадны,
Абдуллабеков Абдуллабекни, Магьамматова Турсунну, Мусалаев Рашитни ва
дагъы да олай кёплени. Торкъалиден Вайланматов Вайланматны, Бабаюртдан
Аджиев Мавлетни, Нуритдинов Нуритдинни, Гьасанов Гьасанны, Гьажимурадов
Нариманны, къатынгишилерден: Ш.- Х. Алишеваны, Чопанова Майминатны,
Лабатханым о замангъы яш журналистлерден Рашитни, Алавну, Айнутдинни ва
олайда мунда аты айтылмагъан башгъа кёплени атлары бизин халкъны арасында
даимге къалып, уллу сый-абур билдирип гьакъ юрекден алгъышламагъа
тийишли гёремен. Олар бары да, гертиден де, бизин халкъны атындан даимлик
алгъышгъа ва дваимлик сыйгъа тийишли къагьруманлары!

2.07.2019 й. С. Алиев.

Уважаемые подписчики и гости нашей страницы!

Предлагаем для чтения другие интересные статьи :

История

Кумыкская аналитика

Краеведение

Религиозная тема

Военная тематикаГероический подвиг Сапиюллы Камиловича Гаджиева:

Камиль Рашидович Абдуллаев:

Мамам къайда болсада, намуслу кюйде ишлеп, иш ёлдашларыны ва юртлуларыны абурун къазанды:

Къумукъ тилде макъалалар

Дорогие читатели, мы ценим Ваши комментарии и пожелания!

Ставьте лайк и подпишитесь на наши каналы:

Если Вам понравилась статья, поделитесь в социальных сетях!Официальный сайт atakumuk.ru